Ata-ana qadri "Qala tajini izleme, ata-anań razılıǵın izle!"

Ata-ana qadri
“Qala tajini izleme, ata-anań razılıǵın izle!”
Ádetde atani “Pádári húrmetli”, anani bolsa “Mehriban ana” deymiz. Sebebi, hár bir insan ushın atadan ullı qádirdan, anadan mehriban hám jaqın kisi joq. Olar siz menen bizni dúnyaǵa keltirip, kóz qarashiginday saqlap abaylap voyaga jetkezipgine qalmastan hámme waqıt quyash yańlı turmısımızdıńǵa nur ato etediler, tunimizni jarıq, jollarımizni oydin etediler. Sol sebepten da, eń gózzal dástanlar, eń jaqsı qosıqlar, eń jaǵımlı namalar áne sol ullı zatlarǵa arnalǵanı biykarǵa emes.
Ata-analardı ko’p ullılaytuǵın, olardıń haq niyetli, tınıq kelbetlerin gewdelentiretuǵın ájayıp dástanlar, ertekler, ańızlar, ańız-ráwiyatlar da ádewirgine. Olardan biri:
Gúrriń: kúnlerden bir kún jurtti jaw basıpdı. Elni tig'dan ótkeribdi, egisliklerdi jandiribdi, talap wayran etipdi. Gezek bir ázzi hám áziz anaga kelipti. Ananing bir balası hám bir qızı bolıp, olardı hadden zıyat jaqsı kórer, olar ushın hátte janini beriwge de tayın eken. Shabıwılshı shah anani sınap ko'rmekshi bolıpdı :
— Seni óltirmekshi emespen, úlken bolǵanında ósh alıwı múmkin bolǵan balalarindi óltirejaqpan. Búydewlerine qaraǵanda, ana perzentleri ushın janini beriwge de tayın eken. Maǵan janing emes, shıraylı kózleriń kerek. Nabada oń kózingni o'yib berseng ulıń aman qaladı, bolmasa óltiremen - depdi.
Ana :

— (Oylap da o'tirmay) Kózim kerek bolsa o'yib al, biraq balama tiyme, — depdi. Jálladlar ananing oń kózin o'yib alıbdi, ana ah dep awız ashmapdi Qanxor shah:

— Endi shep kózingni bersang qızıń da saw qaladı, — depdi.
Ana hesh ikkilanmay razı bolıpdı. Jálladlar ananing shep kózin da o'yib alıbdi. Ana eki kózinen ajralıpdı, balaları aman qalıpdı. Bul orada el, xalıq batırları qo'zg'alib, shabılshı patshanı jurttan aydabdi. Ana mehri, qaharmanlıǵı aldında bas egip, xalayiq onı jurtga basshı etip tayınlabdi. Eki kózinen ayrilgan ana balasın oń kózi, qızın shep kózi etip, uzaq jasapdı, jurtti ádalat menen basqaribdi.
Ana - endi tili shiǵa baslaǵan náreste gódektiń dáslepki bar aytılatuǵın sózi. Bul sóz ómirlik onıń tilinen tuspeydi, dilinnen ketpeydi. Basında salmaqli kún túsip, nashar jaǵdayda qalǵan shaqlarında da erinleriniń eriksiz: “Ana!” - dep sıbırlawın, kim bilmeydi deysiz!
Qáne kóreylik, ana sózi neni anglatar eken? Ana sózi ush háripten ibarat bolıp, ol ózinde ariyat, nafasat, ándiyshe sózleriniń mánislerin tolıq sáwlelestirgen bolıp tabıladı. Bular pákizelik, ruwxıylıq, gózzallıq uyqaslasıp Ana sózi dóretiw boladı. Ana ol fazıla, aqıllı, kámala. Ol ıqtıqat, miyir-muxabbat hám nafasat gulshaninng iyesi. Bul sóz jasaw umidi, turmısqa tashnaliq, dúnyanı ańǵarıwdıń baslanıwı bolıp esaplanadı.
Shańaraqta ataning tásir kúshi úlken ekenligin tek jaslıq jıllarındaǵına emes, bálki ulg'aygandan keyin de sezim etesen kisi. Óz atasın mehriban, ǵamxor, qatal, ádil insan dep atay alatuǵın adamǵana baxıtlı bolıp tabıladı.
Áke bala ushın bekkem tayansh, ol ar-namıs, keleshegi jolındaǵı arzıw-úmiti, haqıyqat hám ádalat pasbani. Social hám miynet iskerligi menen, jaqsı etikası hám xulqi menen órnek, hár bir jaqsı iste ustaz, tárbiyashı, saqawat hám qayır-saqawat mektep bolıp tabıladı.
“Atani - quyash, anani — ay” dep bilgen xalqımız olardıń qadrine jetiw, izzetlew, basga kóteriw, pádári húrmetlisiniń duz haqini, anayi mehribanınıń sút haqini aqlaw hár bir ul-qızdıń hújdaniy minneti ekenligin bólek uqtiradi.
“Quyashdan sorabdi: Seniń temperaturangdan zo'rraq temperatura barma?”
“Bar - juwap beripdi Quyash - Ana mehri meniń taptimden da kúshliraq”.
Ólimnen sorabdi: “Saǵan jetkilikli keletuǵın kúsh barma dúnyada?”
“Bar! - dep juwap beripdi ólim” - “Ana mehri meni de da shekintiredi”.
Dáryası azimdan sorabdi: “Sennen kúshlilew janzat barma dúnya?”
“Bar! - depdi Dáryası azim” - “Ana mehiri mennen kúshlilew, zo'rraq”…
Awa, Ana mehri tasdı eritedi, qahri tawdı qulatadi, dáryanı jılawlay aladı…
Quyash - temperaturasın, Ay - nurın, turmıs - gózzallıǵın Anadan alǵan, deydi xalıq. Tábiyaat gózzallıqı, guller isi, turmıs keyipi, insan sulıwlıǵı, adamiyligi, insan-aqılı, pám-parasatı - barlıǵı -barisi anadan!
Dúnyada pirma'na bir sóz bar, men odan artıq hám jaqsılaw sózdi bilmiymen. Bul sóz - “Ata-ananga raxmet”, degen jaǵımlı sóz bolıp tabıladı. Onıń hákisi de bar: ol eń jaman, eń jaǵımsiz - aq pádár, aq sút soqır qilgur, degen sózler bolıp tabıladı. Ey ullar, qızlar birinshi sóz turaqlı joldasińiz bolsın, ekinshisidan saqlanıń!
Ata-ana ushın perzentten áziz, perzentten shıyrın zat joq. Ata-ana perzentiniń den sawlıǵın, kámalı hám keleshegi jolında hátte ózin jábirleniwshi etiwge razı boladı. Ata-ana ul-qızına óz omiri, aqıl -aqılı, shodligini óz shadligi, baxtini óz baxti dep tusinip jetedi, shodligi quwanıshınan quvanadi, qayǵısına serik boladı.
Sonday eken, bul aliy naǵıymetti, ǵáziynemizni barında qarlaylik, qadrine jeteyik.
Hár zattıń eki tárepi bar degenleri sıyaqlı, joqarıda siz menen tek ko'nilimizga huwısh jagatin, jıllı sózler menen sáwbetlesdik. Mıń pushaymanlar menen hátte, ashshı sonda da sonı da aytıw kerek, turmısımızdıńda bunday insanlardıń hákisi de ushırasıp turadı. Ata-analar, ata-analıq baxtidan ózlerin juda etip de, turmısda bas kóterip júribdi. Sonday ańız bar, biz bunı joqarıda da yadlaw etken edik, insannıń ómirindegi eń daxshatli sóz, bir ómirlik tamǵa. Bul tamǵa tekǵana sol insannıń bálki pútkil áwladına tatigulik miyraslar boladı. Bul “Aq pádár” degen lanat bolıp tabıladı. Biz bul hunuk sóz dizbegin tek ata-analar perzentlerine salıstırǵanda qóllasadı degen túsinikke egamiz.
Bunı qarangi, kerisinshe perzentler de ata-anası ushın qollanılatuǵın hallar ushrar eken. Bir ádisde oqıǵan edim: Ulamanıń aldına bir áke kelip, óz perzentinen arz etipdi. Halimdan xabar almaydı, hátte tekseriwdi, men onı aq qılajaqman bálki onı siz bunnan eskertsangiz, sizdiń gáplerińiz kár etermidi - depdi. Ulama ataning perzentin huzurina shaqırıp oǵan eskertiw bermekshi bolıpdı. Odan bunday etiwin sebebin soraǵan eken. Ul juwapan oǵan sonday depdi - Tuwrı buǵan baylanıslı men gúnakárman, lekin, Siz meni atımdı mánisin bilesizbe, mánisi “jarǵanat” degeni. Ata-ananıń bul turmıs daǵı birinshi wazıypası perzentlerine mánisli, hasiyatli at qoyıwı emespe. Perzent óz atınan farxrlaniwi, oǵan múnásip bolıwǵa háreket etiwi kerek emespe? -dep juwap qaytarıpdı. Ulama atani huzuriga shaqırıp : — siz perzentińizdi aq etiwge haqılı emessiz sebebi ol, oǵan at qoyǵan kúnińiz sizdi aq etken eken dep, juwap beripdi. Bul mısal jol menende aytılǵan gúrriń teńizden tamshı, tek. Bir kúni “Saniya” atlı qızdan atıńızdı mánisi ne dep so'rasam, ol juwapan atamni atı “Sanjar” anamniki “Roziya”, ekewiniń ısımlarınan atamnikidan “San” anamnikidan “iya” qosımshaların alıp atımdı soǵıwǵan, dedi. Hayran boldım ne ushın, bunı mánisi ne, at qoyıw yamasa jasaw ermek ushınma? Bunı tariyplewge hátte lal qalasan kisi. Bunday waqıyalar turmısda ushırasıp turadı.
Aqil baba sonday deydi: “Ey ullarim, qızlarim, jaslıqtan baslap ata-anańızdı qadrine jeting, olardıń húrmeti, ızzet-ikramini jayına qoyıng, aytqanlarınan shiqpang. Sebebi, ata-ana hesh qashan jaman bol demaydi. Kerisinshe, ózin o't suwǵa urib balam zálelsiz o'ssin, vayaga jetip, úlken turmısqa qádem qo'ysin dep, ózin qurban qilgiday boladı. Baxıt hám ıǵbalıńız, keleshegińiz jolında pidayılıq kórsetiwadi”.

Gódek kewilin isituvchi dáslepki nur ananing miyir-maxabbatga tolıq kózinen túsedi. Ananing hushlı hám so'nmas mehri bárháma hám barlıq jerde balası menen, bul miyir samodek sheksiz, tap-taza hawa sıyaqlı zárúr hám sahiy bolıp tabıladı.

Hayaldı sevmagan, ardoqlamagan, kuylamagan kim bar dúnyada. Ehe, dúnyada ne-ne ullı zatlar, sahıpqıranlar, sarkardalar, sultanlar, oyshıllar, kósemler ótpedi deysiz. Búgingi hayal - úy bekasi, xizmetker, alıma, agronom, lekin, bul bir tárep, biraq ol birinshi náwbette, kelesi áwladtı dúnyaǵa keltiretuǵın ana. Bul mubarek, ullı zot haqqında qansha sóz júrgizsek, sonsha az.
“Dúnya tar bolǵanda da, ana bag'ri keń!”.
“Anani derlar - jerdiń quyashı, adamzat aqlu seziminiń bası”.
“Ananing bir qolı besikti, ekinshi qolı dúnyanı tebratadi”.
Ata-ana ushın perzentten áziz, perzentten shıyrın zat joq. Ata-ana perzentiniń den sawlıǵın, kámalı hám keleshegi jolında hátte ózin jábirleniwshi etiwge razı boladı. Ata-ana ul-qızına óz omiri, aqıl -aqılı, shodligini óz shodligi, baxtini óz baxti dep tusinip jetedi, shodligu quwanıshınan quvanadi, qayǵısına serik boladı.
Sonday eken, bul oily naǵıymetti, ǵáziynemizni barında qarlaylik, qadriga jeteyik.
Ne azaplardı moynına alıp perzentti dúnyaǵa keltiredi, lekin jánnettiń mıywesi dep atalmish perzentinen júz o'giradigan, ol maǵan kerek emes, maǵan artıqsha júk, meni ayaǵımga ipsiz shınjır boladı, deytuǵın tas bawırlar da ushırasıp turadı.
Turmısda neden qansha shańaraqlar sol perzent degen káramatqa, tirmoqqa zor, keshe-yu kunduz Alladan ótinish etip kutayotganlar az emes. Bir kem dúnya, “kimdir perzentke, taǵı kimdir ata-anaǵa zor, kimler bolıp tabıladı bolsa olardı etedi hor”.
Hár bir insannıń dúnyaǵa keliwi, voyaga etiwi, kámal insan bolıp tárbiya tabıwında hesh kim ata-ananıń ornın basa almaydı. Sol sebepli, áyyemgi-áyyemginen xilqimizda ata-ananı húrmetlew ázeliy qádiriyatlarımız qatarından orın alıp kelgen. “Áke razı - quday rozi”, “Ata-anań jumıs buyırse, namazingni buzib et”, “Otang otırǵan úydiń tóbesine chiqma” sıyaqlı mapqollar da biykarǵa aytılmaǵan.
Múqaddes kitapımız Quranı saqıydıń Niso súresi 36 -oyatida “... ata-analarǵa bolsa jaqsılıq etińiz”, dep marhamat etiledi. Bul mazmundagi oyatldar múqaddes kitapımızda júdá kóp. Sonnan da bul ámel hár bir musulman moynındaǵı haqılılardanbiri eken, oǵan ámel etpeslik úlken gúná ekenin ańǵarıw múmkin.
Basqa oyati saqıyalarda hár bir iyman -ıqtıqatlı kisi ata-anasına miyir-muabbat soranıwı esesinde, Alladan olarǵa shápáát hám marhamat tilesh kerekligi, olar qaytalanǵan shaqta shıyrın sóz hám qayır-saqawattı ayamaslik, qandayda bir ret bolsın olarǵa qaray uf tartmaslik kerekligi aytıp ótken.
Ataning on haqi
Muborak ádisi sharıflarda perzentlerdiń ata-ana aldındaǵı haqlari, minnetlerine bólek itibar qaratılǵan. Diniy dereklerde keltiriwine qaraǵanda, hár bir otaning balası ústinde on dana haqi bar eken. Perzent mine sol on dana haqni shıraylı ótew qilmog'i kerek:
1. Ata-anasına tamaq beriw.
2. Xızmetlerin qılıw.
3. Shaqırganlarida “labbay” dep juwap beriw.
4. Gúná bolmaǵan bir jumısqa buyırǵanıde, boysınıw etiw.
5. Jumsaq áste sóylesiw.
6. Kiyim alıp beriw.
7. Júrgende artınan júriw.
8. Ózine ráwa kórgen zatlardı atasına da ráwa kóriwi.
9. Ózine ráwa kórmegen zatlardı atasına da ráwa kórmesligi.
10. Duwa etkeninde atasın da qosıp Alladan mag'firat tilewi.
Sonlıqtan, hár birewimiz áne sol haqlarni jetilisken ótew etpes ekenbiz, ózimizdi kámal iyman iyesi dep atawǵa haqılı emespez.
Ókiniw menen aytamız, áne sol haqlarni hár kim da ótew ejtolmaydi. waqtında perzentlik minnetin atqara almastan, aqır-áqıbette omirin pushaymonlik menen ótkerediganlar da ushırasıp turadı.
Sháriyat huqıqtanıwshısılardan ata-anası narazı bolıp ótken perzent haqqında, “ol jaǵdayda ata-anasın razı qılıw múmkinshiligi barma?”, dep sorawǵanda “bul tek úsh jol menen boladı” degen ekenler.
1. Sawaplı bolıwı dárkar.
2. Ata-anasınıń jaqın aǵayınları menen bardı -keldi etiwi zárúr.
3. Olardıń haqlariga hár kún duwa -istig'for aytiwi kerek".
Yaǵnıy insan ata-anasınıń opatınan keyin haram jumıslardan waz keship, omirin jaqsı islikke baxsh etse, ata-ananıń jaqın aǵayınları menen baylanıslardı uzmasa, mudamı ata-ananı jaqsılıq menen yad etip, olardıń ruhini shadlı etip, olar ushın Jaratqannan mag'firat tilep tursa, ata-ananıń sezimi bunday perzentlerden razı boladı, dóretpeolloh.
Tómendegi ádisi sharıf da áne sol pikirlerdi tastıyıqlaydı : Abu Hurayra (roziyallohu anhu) Payǵambarımızdan (sollallohu alayhi vasallam) ráwiyat etediler: “Adam balası opat etkeninde tek ǵana úsh tárepden nomai usılına savob barıp turadı :
1. Sadaqa hám ehsonlaridan.
2. Qaldırǵan ilmidan.
3. Ózinden keyin onıń haqiga duwa etiwshi sawaplı perzentidan”.
Perzent ata-ananı tańlawǵa ılayıq emes, bul haqqında oylawdıń ózi azmi gúná bolıp tabıladı. Geyparalar olardan uyalishadi, or qılıwadı. Qaytar dúnya, bul turmısda hesh bir gúná jazasız qalmaydı.
Áziz sáwbetles, bul temada taǵı saatlap, hátte yillab sáwbet qurıw múmkin, lekin “Sózingni ayt uqganga”, degenleri sıyaqlı bunnan ózińizge jetkiliklishe juwmaq shıǵarmasandiz, bunnan payda joq. Ata-anańız ele turmıslıǵında olarǵa miyir kórsetiń, duosini alın, yonlarida kóbirek bolıwǵa háreket etiń, ahir olar da turmısda ǵániybet. Keyin holasangiz da olardı tapa almaysız. Ízlarına hátte, sizge eskertiw bergeninde yoqmagan sózlerine de zor bolasız. Sonday eken, biz - perzentler áne sonday saqawatqa pidayılıq menen juwap bermog'imiz da haqılı, da qarızdiz.