Atom molekulyar gipotezatsinin' tiykarlaniw tariyxi Reje

Avogadro gipotezasi.
Nikolson hám Karlayl alıp barǵan izertlewlerdiń nátiyjeleri frantsuz ximiki Jozef Lui Gey-Lyussak (1778-1850) jumısları menen jáne de bekkemlandi. Gey-Lyussak 2 h'ajm vodorod 1 bólim kislorod menen birikib, suw h'osil etiwin anıqladi. Keyinirek ol, gazlar birikpe h'osil etedi, olardıń h'ajmlarining koefficientler mudami márteli sandaǵı parıqlardı ańlatıwın anıqladi. 1808 jılda Gey-Lyussak wzi kashf etken turaqlı koefficientler nızamı h'aqidagi malumotni baspa etdi.
Sol nızamǵa muwapıq suw molekulası 2 atom vodorod hám 1 atom kisloroddan ibarat ekenligine twliq ywl qwyish múmkin. Sol nızamnan paydalanıp, ammiakda neshe azot atomı hám vodorod atomı bar ekenin anıqlaw múmkin bwlib qaldı.
Ammiak molekulasında 1 atom azot hám ush vodorod atomı bar ekenligi anıqlanǵannan keyin, azotning atom massası shama menen 5 emes, 14 ekenligi anıq bwlib qaldı.
Endi vodorod hám xlorni kwrib shıǵamız. Bul 2 gaz birikib, úshinshi gaz- vodorod xloridti h'osil etedi. Bunda 1 h'ajm vodorod hám 1 h'ajm xlor menen birikib, vodorod xlorid molekulasın h'osil etiwigi twliq shama menen oylaishimiz múmkin.
Endi shama menen oylayıq, gazsimon vodorod hám gazsimon xlor, bir-birinen uzaǵıraq turatuǵın toq atomlardan ibarat jáne bul atomlar h'am bir-birinen uzoqlashib turǵan vodorod xlorid molekulaların, jup-jup bwlib birikib, h'osil etedi. 100 atom vodorod hám 100 atom xlordan baslaymız. Mine sol bir-birinen uzoqlashib turǵan 200 dane bólekshe juftlashib birikadi hám 100 molekula vodorod xloridti h'osil etedi.
Nátiyjede 200 dane bir-birinen uzoqlashib turǵan bólekler (atomlardan) tek 100 bir- birinen uzaqlasqan bólekler (molekulalar ) qaladı. Eger olar arasındaǵı aralıq h'amma orında birdey bwlsa, ol h'olda 1 h'ajm vodorod hám 1 h'ajm xlorning jıyındısı (bar ywg'i 2 h'ajm) tek 1 h'ajm vodorod xloridti h'osil etiwi múmkin.

Biraq alınǵan malumotlar 1 h'ajm vodorod 1 h'ajm xlor menen birikib 2 h'ajm vodorod xloridti h'osil etiwin tastıyıqlaydı. Tájiriybe wtkazish ushın alınǵan 2 h'ajm gaz, tájiriybe tawsılǵannan keyin h'am wsha 2 h'ajmligicha qolar eken, ol h'olda bólekler sanı tájiriybeden aldın h'am tájiriybeden keyin xam wshandayligicha qaladı.

Shama menen oylayıq, gazsimon vodorod ayrıqsha atomlar kwrinishida emes, bálki h'ar biri 2 atomdan ibarat bwlgan vodorod molekulası kwrinishida ámeldegi bwladi, gazsimon xlor bolsa eki atomli xlor molekulasınan ibarat esaplanadi. Bul h'olda 100 atom vodorod - bul bir-birinen uzoqlashib turǵan 50 vodorod -vodorod bóleksheleri, 100 atom xlor bolsa - bul 50 dane bir-birinen uzoqlashib turǵan xlor-xlor bóleksheleri bolıp tabıladı, yaǵniy jámi 100 dane bólekshe. vodorod xloriddiń h'osil bwlishida bólekshelerdiń qayta gruppalalanishi júz bwladi hám vodorod -xlor atom kombinatsiyası vujudga keledi. Bunda vodoroddıń 100 atomı hám xlorning 100 atomı 100 molekula vodorod xlorid (molekulalardıń h'ar biri h'ar bir túrdegi atomdan hám 50 dane xlor molekulası 100 dane vodorod xlorid molekulasın h'osil etedi. Bunday juwmaq baqlaw nátiyjeleri menen sáykes keledi, yaǵniy olardıń kwrsatishicha, 1 h'ajm xlor h'ajm vodorod xloridti h'osil etedi.
Buǵan twliq ywl qwyish múmkin, egerde joqarıda aytılǵanı sıyaqlı, hár qıylı gazlardıń bóleksheleri, toq atomlardan ibarat yamasa atomlardıń kombinatsiyasınan ibarat bwlishiga qaramastan, bir-birinen birdey aralıqta uzoqlashadi hám eger olar arasındaǵı aralıq talayǵa parıq etetuǵın bwlsa h'am uzoqlashadi. Bul h'olatda gazdıń (berilgen temperaturada ) bóleksheler sanı gazdıń túrine baǵlıq bwlgan túrde teń h'ajmni iyeleydi.
Gazlarda bólekshelerdiń teń sanı teń bóleklerdi iyelewi h'aqidagi shamalardıń zárúrligiga itıbar bergen birinshi adam, italyan ximiki Amedeo Avogadro (1776 -1856 ) edi. Sol sebepli ol 1811 jılda ilgeri súrgen shama Avogadro gipotezasi degen atdı aldı.

Eger bul gipotezani anıq yadqa alsaq, ol h'olda vodorod molekulaları (atomlar jupi) hám atomları arasında, sonıń menen birge basqa gazlardıń molekulaları hám atomları arasındaǵı farqni anıq keltiriw múmkin. Soǵan qaramastan Avogadro opatınan keyin, yarım ásir dawamında ximikler bul gipotezaga ámel qılıwmadi hám muh'im gazsimon elementlerdiń molekulaları hám atomları arasındaǵı farqga itıbar beriwmadi. Uǵımsızlıq talay muh'im bwlgan elementlerdiń atom massaların anıqlawda h'am kuzatilardi.

Biraq atom massalardı twg'ri anıqlaytuǵın basqa usıllar h'am malum edi.
Mısalı, 1818 jılda frantsuz ximiki Per Lui Dyulong (1785-1838) hám frantsuz fizigi Aleksis Tered Pti (1781-1820 ) sonday elementlerden birewiniń atom massasın anıqlawdı.
Atom molekulyar teoriyası. XIX ásir wrtalariga kelip organikalıq bolmaǵan hám organikalıq ximiya arasındaǵı farqni ajıratıw talay quramalı bwlib qaldı. Ya Bertselius tárepinen aldınǵa surilgan dualistik modelli organikalıq bolmaǵan hám organikalıq birikpelerge nátiyjeni ámelde qollanıw etiw qáte bwlib shıqtı. 1840 -1850 jıllarda “atom”, “molekula”,“ekvivalent” túsinikleri h'aqida shálkeslikler payda bwlib qaldı.
1840 -1850 atom massasın anıqlawda eki ywnalish bwlgan. Birinshisi tiykarında fizikalıq usıllar, ekinshisi - quramalı birikpelerdi formulaların hám olardıń molekulyar massaların h'isoblash.
1826 jılda J. Dyuma bir qansha tájiriybeler tiykarında ádewir birikpelerdiń molekulyar massasın anıqladi. Onıń ushın ol gaz yamasa mamıqlardı tıǵızlıǵın anıqlaw usılı arqalı atqardı. Bunıń menen J. Dyuma Avagadro gipotezasini biykar etdi. Yaǵniy - bir qıylı h'ajmdagi quramalı hám ápiwayı elementlar quramındaǵı molekulalar birdey emes.
Lekin, A. Avogadrodan keyin M. Goden, Sh. Jerar, O. Loranlar birinshi bwlib ápiwayı hám quramalı elementlardıń teń h'ajmida, birdey sharayatta molekulalar sanı teń.
Sh. Jerarning muh'im jumıslarınan taǵı biri - tiplar teoriyası. Bul tiplarga vodorod, suw, vodorod xloridi hám ammiaklarni kirgiziw usınıs etilgen.
1858 jılı S. Kannitsaro molekulyar massanı h'isoblashda vodoroddıń ikkilangan tıǵızlıǵınan paydalanıw kerekligini usınıs etedi. Bunnan eki jıl aldın bul usıldı D. İ. Mendeleev usınıs etip, M/D=2, bunda M- molekulyar massa, D-vodorod tıǵızlıǵı.
XIX ásirdiń taǵı bir muh'im jańalıqlarınan biri - quramalı ximiyalıq elementlardı ajıratıwda elektr tokınan paydalanıw bolıp tabıladı. Bul usıl menen G. Devi tárepinen jańa elementlerden K, Na, Ca, Sr, Ba hám Mg ashıldı.

Juwmaqlaw

19 -ásir Ximiya páni tariyxında teoriyalıq tiykarlardı islep shıǵıw dáwiri boldı. Nátiyjede ato m — molekulyar táliymat maydanǵa keldi. Ingliz alımı Jan Dalton 1803 i. elementtıń atom dúzilisi haqqındaǵı qıyallarǵa súyengen halda tájiriybeler ótkerdi. Elementlerdiń arnawlı bir bir muǵdarda reaksiyaǵa kirisiwuvini olardıń ayırım bólekshelerden, yaǵnıy basqasha aytqanda atomlardan shólkemleskenliginen dep bildi. Márteli koefficientler nızamı dep atalmish pikiri tiykarında ximiyalıq elementlerdiń bir-biri menen ma'-lum salmaqlıq koefficientlerde birigiwin kórsetip, atom salmaqlarına bólek áhmiyet berdi. Salıstırmalı atom salmaqlıq túsinigin pánge kiritip, eń jeńil element retinde vodorod atomı salmaǵın birge teń dep qabılladı jáne onı birlik retinde usınıs etdi. Dalton elementtiń atom salmaǵı retinde usı element atom salmaǵınıń vodorod atomına bolǵan qatnasın aldı. Italiyalıq alım A. Avogadro atom hám molekula túsiniginiń bir-birinen parıq etiwin anıqlap berdi. Ol elementtıń kishi bólekshesi molekula, elementlerdiń eń kishi bólekshesi bolsa atom dep tariypladi. Pekin onıń bul pikiri tek oradan talay waqıt ótkennen, tán alındı. Gep-Lyussakning kólemlik koefficientler nızamı (qarang Gey-Lyussak nızamları ) tán alıw etilgach, Avogadroning birdey temperatura hám basımda alınǵan qálegen gazlardıń teń kólemlerindegi molekulalar sanı teń bolıwı haqqındaǵı nızamı (gipotezasi) ámeliyatqa kirgizildi. Fransuz fizigi J. B. Perren (1870—1942) tájiriybeleri tiykarında esaplab tabılǵan 6, 022 SH23 sanı Avogadro sanı dep ataldı.
1852-jılda ingliz ximiki E. Franklend pánge valentlik túsinigin kirgizdi. A. M. Butlerov tárepinen 1861-jıl daǵaza etilgen dúzılıw teoriyası Ximiyanıń rawajlanıwında zárúrli basqısh boldı. Usı teoriya tiykarında organiq elementlardıń molekulalardaǵı atomlar valentliklariga muwapıq bir-biri menen birigiwi, elementlardıń ózgeshelikleri ximiyalıq dúzilisi (quramı ) ga baylanıslılıǵı, atomlar bir-biri menen qanday izbe-izlilikde birikkanligini anıqlaw, ximiyalıq dúzılıw formulası birikpe ózgesheligin ańlatıwı, molekula daǵı óz-ara birikkan hám birikpegen atomlardıń bir-birine bolǵan tásiriniń bar ekenligi jatadı.

Paydalanilg’an a’debiyatlar

1.Karimov I.A. O’zbekiston XXI asr bo’sag’asida:- xavfsizlikka tahdid, barqarorlik shartlari, taraqqiyot kafolatlari, Тoshkent-1997
2.Abdusamatov A., Mirzayev F., Ziyoev F.Organik kimyo. Тoshkent O’qituvchi -2004.
3.Aloviddinov A.B., Ismatullayeva M.Т., Хolmurodov N.A.Organik kimyo Тoshkent O’qituvchi -2005,
4.L.Ibragimov,I.T.Mishienko,D.K/Cheloyansi.Intensifikasiya dobchi nefti”Nauka”2000 g
5.Gimatudinov Sh.K.Nefteotdacha kollektorov 1970 g
6.Karimov A.U.,Yusupov D.,Tursunov M.A.,Hamroyev B.N.Mahalliy xom-ashyolar asosida neft-gaz qazib olish uchun yangi reagentlar Standart 2006 № 3 36-38-betlar.
7.S.M.Turobjonov,D.Yusupov,M.A.Tursunov,A.Ikromov,A.S.Mustafayv,K.Sh.HamroyevYangi korroziya ingibitorlarni yaratish,xossalarini tadqiq qilish,tajriba-sanoat ishlab chiqarilishini o’zlashtirish.O’zbekiston kimyo jurnali 4/2009y
8.XomchinkoG.P,Xomchinko I.G.Kimyo.Toshkent,2007y
9.Muftaqov A.G.Umumiy kimyo Toshkent,2004y
10.Teshaboev S,Nishonov M.Anorganik kimyo Toshkent 2000y