Atoqli otlar

BIR MA’NONI IFODALAYDIGAN SO’ZLAR
1	ATOQLI OTLAR	Doniyor,Diyora,Qashqadaryo
2	SANOQ SONLAR	Bir,o’n besh,yigirma
3	OLMOSHLAR	Men,kim,o’sha,hamma
4	ILMIY ATAMALAR	Kosinus,kimyo,to’ldiruvchi
5	KASBIY ATAMALAR	Chok,andaza….
6	NEOLOGIZMLAR	Internet,sayt
7	UMUMISTE’MOL SO’ZLAR	Non,suv,havo,quyosh
8	ESKIRGAN SO’ZLAR	Qozi,omoch,qilich

OMONIMLAR(SHAKLDOSHLAR) Aytilishi va yozilishi bir xil bo’lib,ma’nolari har xil bo’lgan so’zlarga shakldosh so’zlar deyiladi Masalan :Tut-meva tut-harakat ; uch-raqam , uch-harakat Shakldosh so’zlar bir qarashda ko’p ma’noli nso’zlarga o’xshab ketadi.Ularni bir-biridan farqlash lozim Iboralar asosan badiiy va so’zlashuv uslubda ishlatiladi,lekin ayrim iboralar rasmiy va ilmiy uslubda ishlatiladi.Bunday vaziyatda iboralar muayyan tushunchani nomlash uchun qo’llanadi : Qo’l qo’ymoq,xulosaga kelmoq,qarshi chiqmoq,ovoz bermoq, qo’l ko’tarmoq

SHAKLDOSH VA KO’P MA’NOLI SO’ZLARNING FARQI
Ko’p ma’noli so’zlar	Shakldosh so’zlar
Ko’p ma’noli so’zlar nechta ma’noni bildirishidan qat’i nazar ular orasida bog’liqlik mavjud bo’ladi.	Shakldosh so’zlar orasida hech qanday bog’liqlik bo’lmaydi.
Ko’p ma’noli so’zlar har doim bir so’z turkumi doirasida bo’ladi.	Shakldosh so’zlar bir so’z turkumi doirasida ham,boshqa so’zturkumi doirasida ham bo’lishi mumkin.
Ko’p ma’noli so’zlar bir so’zni o’z va ko’chma ma’noda qo’llashdan hosil bo’ladi.	Shakldosh so’zlar faqat shaklan o’xshash ikki yoki undan ortiq so’zlardir.

OMONIM SO’ZLARNING QUYIDAGI TURALARI MAVJUD
Lug’aviy omonimlar	So’zlarning shakldoshligi	Qirq-son Qirq-harakat
Grammatik omonimlar	Qoshimchalarning shakldoshligi	im-so’z yasovchi qo’shimcha- bilim im-egalik shakli-kitobim
Frazeologik omonimlar	Iboralarning shakldoshligi	Ko’z yumdi-olamdan o’tdi Ko’z yumdi-aybini ko’rmaslikka oldi Savatni boshiga ko’tardi-oddiy birikma Uyni boshiga ko’tardi-ibora

SINONIMLAR(MA'NODOSHLAR) Bir umumiy ma’noni bildiruvchi ikki va undan ortiq so’zlar MA’NODOSH SO’ZLAR deyiladi. Masalan: yemoq,tanovul qilmoq,iste’mol qilmoq,g’ajimoq,kavshamoq,oshamoq. SINONIMLAR HAR DOIM BIR SO’Z TURKUMI DOIRASIDA BO’LISHI SHART! Ma’nodosh so’zlarning bir qatorga tizilib kelishiga ma’nodoshlik qatori deyiladi. Boshqalariga nisbatan nutqda keng qo’llaniladigan va ma’nosi barchaga tushunarli bo’ladigan so’z BOSH SO’Z(dominanta so’z)deyiladi. Bosh-dominanta so’z barcha uslublarda(so’zlashuv,ilmiy,badiiy,rasmiy,publisistik)qo’llaniladi.
SINONIM SO’ZLAR	DOMINANTA SO’Z(ASOSIY SO’Z)
Katta,ulug’,buyuk,gigant	Katta
So’zlamoq,shivirlamoq,to’ng’illamoq,gapirmoq	So’zlamoq
Jilmaymoq,kulmoq,tirjaymoq,tabassum qilmoq	Kulmoq
LUG’AVIY SINONIMLAR QO’LLANISHIGA KO’RA IKKI TURGA BO’LINADI: To’liq sinonimlar-bir sinonim so’z o’rnida boshqa sinonim so’z qo’llanganda uslubiy jihatdan ma’no o’zgarmaydi. Ma’noviy sinonimlar- bir sinonim so’z o’rnida boshqa sinonim so’z qo’llanganda uslubiy jihatdan ma’no o’zgaradi. Masalan: Derazadan go’zal qizning yuzi ko’rindi.(yuzi-uslubiy betaraf so’z) Derazadan go’zal qizning chehrasi ko’rindi.(to’liq sinonim) Derazadan go’zal qizning turqi ko’rindi.(ma’noviy sinonim)

ANTONIMLAR(ZID MA’NOLI SO’ZLAR) Qarama-qarshi ma’noli so’zlaraga zid ma’noli so’zlar deyiladi. Masalan: uzoq-yaqin,katta-kichik,kuldi-yig’ladi. Zid ma’noli so’zlar har doim ikki qarama-qarshi so’zlardan iborat bo’ladi. Fe’lning bo’lishli va bo’lishsiz(-ma)shaklidan hosil qilingan juftliklar zid ma’noli so’zlar hisoblanmaydi. Masalan: aytdi-aytmadi,keldi-kelmadi kabilar zid ma’noli so’zlar emas. ANTONIM SO’ZLARNING QUYIDAGI TURLARI MAVJUD:
LUG’AVIY ANTONIMLAR	So’zlarning zid ma’noli bo’lishi	Yaxshi-yomon
GRAMMATIK ANTONIMLAR	Qo’shimchalarning zidligi	li-siz - bilimli-bilimsiz
FRAZEOLOGIK ANTONIMLAR	Iboralarning zidligi	Boshi osmonda-dili pora
PARONIMLAR(TALAFFUZDOSH SO’ZLAR) Talaffuzi va yozilishi bir-biriga juda yaqin,lekin ma’nolari bir-biridan butulay farq qiladigan so’zlar PARONIMLAR deyiladi. Masalan: afzal-abzal,fol-pol,tub-tup,amir-amr,daha-doho LEKIN GADO-GADOY, AJDAHO-AJDARHO,PODSHO-PODSHOH,MASJID-MACHIT so’zlari paronim so’zlar emas VARIANTDOSH SO’ZLAR hisoblanadi. Variantdosh so’zlarda ma’no umuman farq qilmaydi,bunday so’zlar bir so’zning ikki xil variantda ishlatilishidir. Paronimlarda ma’no butunlay farq qiladi. Qisqacha paronimlar ro’yxati: Abad-obod *Abzal-afzal Abad-doimiy,mangu Abzal-ot asboblari:yugan,egar,jabduq Obod-obodon,farovon,sergavjum Afzal-nisbatan yaxshi,durust,ma’qul Adib-adip *Adil-adl Adib-yozuvchi Adil-tik,to’g’ri Adip-kiyim chetiga qo’yiladigan mag’iz Adl-adolatli,to’g’ri
UYADOSH SO’ZLAR Bir mazmuniy guruhga (uyaga) mansub bo’lgan so’zlar UYADOSH SO’ZLAR deyiladi. Mevalar guruhi(uyasi):olma,anor,o’rik,shaftoli Bosh kiyimlar guruhi (uyasi):qalpoq,do’ppi,ro’mol,shapka Tilimizda barcha so’zlar ongimizda ma’lum mazmuniy uyalarga birlashgan holda saqlanadi. Uyadosh so’zlarni ma’nodosh so’zlardan farqlash kearak. Uyadosh so’zlar bir-biriga yaqin tushunchalarni ifodalaydi. Ma’nodosh so’zlar bir tushunchaning turli qirralarini ifodalaydi

XULOSALAR
Bir so’z turkumi doirasida uchrashi mumkin bo’lgan hodisalar		Omonimlik
Faqat bir so’z turkumi doirasida uchraydigan hodisalar		Ko’p manolilik Antonimlik Sinonimlik
Bir necha so’z turkumi doirasida uchrashi mumkin bo’lgan hodisalar		Omonimlik Paronimlik
TASVIRIY IFODA Biror narsa va hodisani boshqa bir narsa va hodisaga o’xshatish orqali ifodalsh TASVIRIY IFODA deyiladi. Tasviriy ifodalar shaxs,predmet,joylarni so’z birikmalari orqali ulug’lab ko’rsatadi. Tasviriy ifoda narsa va hodisalarning ikkinchi nomi hisoblanadi Tasviriy ifodalar nutqimiz ta’sirchanligini ta’minlaydi.
O’rmon podshosi	Sher
Dala malikasi	Makkajo’xori
O’rmon malikasi	Archa
Yaylov bahodirlari	Cho’ponlar
Oq chashma sohibalari	Sut sog’uvchilar
Oq oltin	Paxta
Qora oltin	Neft
Kumush tola	Pilla
Mo’yqalam sohiblari	Rassomlar
Qanotli do’stlar	Qushlar
Charm qo’lqop ustasi	Bokschi
Aql gimnastikasi	Shaxmat

EFEMIZM VA DISFEMIZM Madaniy nutq sohibi o’z fikrini chiroyli va kishi ko’ngliga og’ir botmaydigan qilib ifoda etadi. Fikrni og’ir botmaydigan,tinglovchiga malol kelmaydigan qilib ifodalash vositasi EFEMIZM deyiladi. EFEMIZM- grekcha ,,yumshoq gapirmoq’’ degani Yomon bo’libdi-yaxshi bo’lmabdi , Kasal-mazasi yo’q , Uylanmagan -boshi ochiq Sergap – mahmadona, ... Semiz – to‘ladan kelgan, … Yengiltak – oyog‘i yengil, … Evfemizmning aksi disfemizm Disfemizm -grek tilidan olingan „qo‘pol gapirmoq“ ma’nosida qo‘llanadi.  Masalan, yomon bo‘libdi  tushunchasi uchun qo‘llangan rasvo bo‘libdi, kasal tushunchasi uchun qo‘llangan dard uribdi ifodalari disfemizmga misol. Nutqda disfemizmni ko‘p qo‘llash kishining madaniyatsiz ekanini ko‘rsatadi.  Demak, disfemizm va evfemizm ikki chekkada, betaraf ifoda esa ular  o‘rtasida turadi: joni chiqdi – o‘ldi – uzildi kabi.

ONOMASTIKA Onomastika lotincha onumo-nom degani Onomastika-nomlar,ularning turlari,nomlanish sabablari bilan shug’ullanuvchi tilshunoslik bo’limidir.Uning tarkibiga quyidagilar kiradi: