Ату ва ииа маърузалар матни doc

Tajribaning 
takroriyligi. 
Paykallarning 
katta-kichikligi 
shakli 
va 
yo’nalishidan tashqari, tajriba aniqligini oshirishda, paykalnin takrorlash ham katta 
rol o’ynaydi. 
 
Takroriylik  deb-  tajribaning  har  kaysi  variantiga  kiradigan  paykallarning 
soni yoki yig’indisiga aytiladi. 
 
Tuproq  unumdorligining  xilma  xilligi,  o’simliklarning  individual  farq 
kilishi,  tasodifiy  shikastlanish,  kasalliklardan  zararlanishga  bog’liq  holda  dala 
tajribasi ma’lumotlarida biror tasodifiy xatoliklar bo’lishi mumkin. 
 
Binobarin  biror  variantdagi  o’simlik  hosili  to’g’risida  aniq  tushuncha  hosil 
qilish  uchun  mazkur  variant  bilan  paykalni  bir  necha  marta  takrorlash  zarur. 
Shuning  uchun  takrorlash  tajribaning  aniqligi  va  ishonchligini  oshirishda  zaruriy 
usul hisoblanadi. 
 
Bu  esa  sxemaning  har  kaysi  variantida  tajriba  uchastkasining  har  xilligini 
to’laroq  bilib  olish  imkonini  beradi.    bu  xil  nomdagi  paykallarning  o’rtacha 
arifmetik  ma’lumotlari  hosil  haqida  birmuncha  to’g’ri  tushuncha  beradi.  aniqlikni 
oshirishdan tashkari, takroriyliklar tasodifiy xatoliklarni mikdoriy jihatdan aniqlash 
imkonini  beradi.  bu  nazorat  bilan  taqqoslashga  qraganda  tajriba  variantlarining 
to’g’ri taqqoslashning  matematik jihatdan  to’g’ri ekanligini belgilashga  imkoniyat 
yaratadi. 
PDF created with pdfFactory Pro trial version 
www.pdffactory.com

---

 
Tajribaning  vazifalari,  paykallarning  katta  kichikligi  va  tajribaning  qancha 
davom  etishiga  qarab  takrorlashning  zaruriy  miqdori  aniqlanadi.  Odatda 
sug’oriladigan 
sharoitda, 
doimiy 
(stasionar) 
uchastkalarda 
o’tkazladigan 
agrotexnikaviy  tajribalarni  kamida  4  marta  takrorlash  lozim.  Bu  hollarda 
unumdorligi  va  relefi  jihatdan  baravarlashtirilgan  uchastkalarda,  paykallar  katta 
o’lchamda  va  tajriba  variantlarining  farqi  kam  bo’lgandatajribani  3  marta 
takrorlash  bilan  chegaralanish  mumkin.  Variantlar  o’rtasida  kam  farq  qiladigan 
tajribalarda, masalan, o’g’it formalarini taqqoslaganda, paykallar kichik bo’lganda, 
tajribalar  5-6  va  undan  ko’p  marta  takrorlanadi.  Bu  yetarli  2-5%  ga  yaqin  aniqlik 
olishga imkon beradi. dala tajribalarini 3-4 martadan kam takrorlamaslik lozim.     
Tajribada  paykallarni  joylashtirish  -  tajriba  paykallarini  joylashtirishning 
ikkita usuli mavjud.  
1. Sistematik - bunda tadqiqotchining xohishiga qarab tajriba variantlari ma’lum
I. Variantlarning ketma-ket joylashishi. U quyidagilarga bo’linadi 
A) bir yarusli 
I-qaytariq 
II-qaytariq 
III-qaytariq 
IV-qaytariq 
1  2  3  4  1  2  3  4 
1 
2  3  4  1  2 
3 
4 
 
B) ikki yarusli 
I-qaytariq 
II-qaytariq 
1 
2 
3 
4 
1 
2 
3 
4 
4 
3 
2 
1 
4 
3 
2 
1 
III-qaytariq 
IV-qaytariq 
 
V) to’rt yarusli 
1 
2 
3 
4 
I-qaytariq 
2 
3 
4 
1 
II -qaytariq 
3 
4 
1 
2 
III-qaytariq 
4 
1 
2 
3 
IV-qaytariq 
 
Birinchi  yarusdagi  paykallar  keyingi  yarus  paykallari  bilan  variant  bo’yicha 
to’g’ri kelmasligi kerak. 
2. Joylashtirishning standart usuli. U quyidagicha bo’ladi.. 
a)  Yamb  -  metod  (tajriba  paykallari  qancha  bo’lsa,  nazorat  paykal  ham 
shuncha bo’ladi).    H 1 H 2 H 3 H 4 H 5 H 6 H 7 H 8  
b) Daktil-usul (nazorat har ikkita sinaladigan variantdan keyin joylashtiriladi). 
N 1 2 N 3 4 N 5 6 N 7 8 N 9 10 N 
v)  Akademik  P.N.Konstantinovichning  “Qo’shaloq  usuli”  (bu  daktil-
usulning  o’zi  bo’lib,  lekin  ekindan  keyin  hamma  paykallar  10-15  ta  maydonchaga, 
ya’ni  parsellalarga  bo’linadi,  bu  parsellalar  bo’yicha  hosil  hisob-kitob  qilinadi  va 
agar  sinalayotgan  variantning  parsellasi  shikastlangan  bo’lsa,  unga  mos  keluvchi 
nazorat parsellasi ham hisobdan chiqariladi) 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
parsella 
N 
1 
2  n  3  4  n  5  6  n  7  8  n  9  10  N 
PDF created with pdfFactory Pro trial version 
www.pdffactory.com

---

 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Standart usulda joylashtirishning afzalligi tajribadagi  nazorat paykallarining 
ortishidir,  bu  esa  tajriba  aniqligini  oshiradi.  Har  qaysi  sinaladigan  variant  yoki  ikki 
variant  hosili  qo’shni  nazorat  varianti  hosili  bilan  taqqoslanadi.  Kamchiligi  - 
unumdorligi  buyicha  bir  xil  bo’lgan  katta  maydonli  tajriba  uchastkasi  talab 
qilinishidir.  
II. Tasodifiy (rendomizasion) joylashtirish - bunda paykallar uchastka bo’ylab 
tasodifiy  ravishda  joylashtiriladi.  Buning  uchun  variantlar  nomeri  alohida  qog’ozlarga 
yoziladi  va  qur’a  tashlanadi.  Qaysi  variant  birinchi  chiqsa  o’sha  variant  birinchi 
paykalga,  ikkinchi  bo’lib  olingan  variant  ikkinchi  paykalga  joylashtiriladi  va  h.k. 
Tasodifiy (rendomizasion) joylashtirishning quyidagi turlari mavjud: 
A) bir yarusli 
I-qaytariq 
II-qaytariq 
III-qaytariq 
IV-qaytariq 
3  2  4  1  2  4  1  3 
4 
1  3  2  1  3 
4 
2 
 
B) ikki yarusli 
I-qaytariq 
II-qaytariq 
2 
4 
3 
1 
4 
1 
2 
3 
4 
1 
2 
3 
3 
4 
1 
2 
III-qaytariq 
IV-qaytariq 
 
V) to’rt yarusli 
4 
3 
1 
2 
I-qaytariq 
2 
1 
4 
3 
II -qaytariq 
1 
2 
3 
4 
III-qaytariq 
3 
4 
2 
1 
IV-qaytariq 
 
G) Lotin kvadrati (variantlar soni qaytariqlar soniga teng bo’lishi kerak) 
 
3 
4 
2 
1 
 
4 
3 
1 
2 
 
2 
1 
4 
3 
 
1 
2 
3 
4 
 
 
Shu bilan birga, ayrim hollarda, quyidagi usullar: qo’llaniladi: 
 
A  
V  
a 
v 
s 
a 
v 
s 
1  2  3  4  1  2  3  4  1  2  3  4  1  2  3  4  1  2  3  4  1  2  3  4 
 
Paykallarni  tarkibiy  qismlarga  ajratib  (bo’laklarga  bo’lib)  joylashtirish.  A, 
V  -  har  xil  o’tmishdoshlar  (1-tartibli  paykallar);  a,  v,  s  –  tuproqqa  ishlov  berish 
usullari (2-tartibli paykallar); 1, 2, 3, 4-o’g’itlar (3-tartibli paykallar). 
Bir  paykalning  o’zida  bir  variant  ustiga 
boshqa variantlarni joylashtirish 
A
1
, A
2
, A
3
 – urug’ning ekish normasi 
 
A
1
 
A
2
 
A
3
 
V
1
   
 
 
V
2
   
 
 
PDF created with pdfFactory Pro trial version 
www.pdffactory.com

---

V
1
, V
2
, V
3
, V
4
 – o’g’it dozalari 
V
3
   
 
 
V
4
   
 
 
Tajriba paykalining maydoni va shakli uning aniqligini oshirishda katta rol 
o’ynaydi.  Paykal  yuzasining  oshishi  bilan  tajriba  aniqligi  oshadi.  Lekin  paykal 
maydoni  qancha  katta  bo’lsa,  unumdorligi  bo’yicha  bir  xil  uchastkani  topish 
shuncha  qiyin  bo’ladi.  Paykal  maydonini  tanlashda  hal  qiluvchi  so’nggi  o’lchov 
bo’lib,  uchastka  unumdorligining  bir  xilligi  xizmat  qiladi.  Agar  uchastka 
unumdorligi bo’yicha bir jinsli bo’lsa, unda paykal  maydonini katta olish  mumkin 
(200-250  m
2
).  Paykal  kattiligi  ekilishi  kerak  bo’ladigan  ekinga  ham  bog’liq.  Eng 
asosiysi  paykaldagi  o’simliklar  sonining  yetarli  miqdorda  bo’lishi:  Zig’ir  - 
1  m
2
  da 1000  ta o’simlik bo’lishi kerak, bunda paykal  maydoni 25-50 m
2
 ga 
teng;  donli  ekinlar  –  1  m
2
  da  200-300  o’simlik  bo’lishi  kerak,  paykal 
maydoni  50-100  m
2
  ga  teng;  qator  orasiga  ishlov  beriladigan  ekinlar 
(lavlagi,  g’o’za,  makkajo’xori  va  boshqalar)  –  1  pogona  metrda  10  ta 
o’simlik  bo’lish  kerak,  paykal  maydoni  100  -  250  m
2
,  mevali  daraxtlar  -  1 
ta paykalda 10-20 ta daraxt bo’lishi kerak;  bo’talar (tok, malina, krijovnik, 
smorodina)  -  1  ta  paykalda  40-50  o’simlik  tupi  bo’lishi  lozim.  Agar 
tuproqqa  ishlov  berish  usullari  o’rganilayotgan  bo’lsa,  unda  paykal 
maydoni 
400-500 
m
2
 
gacha 
ko’paytirilishi 
kerak, 
chunki 
tajriba 
agregatlarning  ishi  bilan  bog’liq.  Agar  sug’orish  normalari  o’rganilsa,  paykal 
maydoni  300-400  m
2