Ату ва ииа маърузалар матни doc

d
h
М
⋅
⋅
=
100
 (DJ-N); bu yerda,   
M- bir galgi  sug’orish me’yori , m
3
 / ga   
h – tuproqning aktiv qatlami , m 
d – tuproqning hajmiy massasi,  t/m
3
 
DNS – dala nam sig’imi, quruq tuproqqa nisbatan % hisobida  
N – sug’orishdan oldingi tuproq namligi, quruq tuproqqa nisbatan % hisobida  
100 – % dan m
3
 ga aylantirish koeffisiyenti.   
Misol:          = 60 sm  
 = 1,3 t/m
3
 
 DNS = 25% 
 N = 16 % 
 M = ?  
 
d)  Tajribadagi  hisob-kitoblar  va  kuzatishlar.  Buning  uchun  hisob  –kitoblar 
o’tkaziladigan mahsus model o’simliklar ajratiladi. Paykalning uch joyidan (boshi, 
o’rtasi,  oxiri)  33–34  tadan  o’simlik  ajratiladi  va  etiketkalanadi.  Vegetasiya 
davomida ularda hisob-kitob va kuzatishlar olib boriladi. 
1.  Fenologik kuzatishlar  
2.  O’simliklar qalinligi  
3.  O’simlik balandligi  
4.  Quruq moddaning to’planishi 
5.   Hosil strukturasi  
6.  Tajribaga ta’sir etuvchi har bir tasodifiy hodisalarni hisobga olish. 
Tajribadagi  hamma  dala  ishlari  bir  vaqtda  bir  kun  davomida  o’tkaziladi. 
Ekin  turiga  qarab,  tajribani  o’rimga  va  hosilni  hisob  kitob  qilishga  tayyorlash 
quyidagicha olib boriladi: 
1. Hosili bir marta o’rib-yig’ishtirilib olinadigan ekinlar uchun (donli ekinlar 
–  oldin  hamma  himoya  polosalardagi  (yon  tomonlar,  uchastkaning  boshi  va 
oxiridagi)  hosil  o’rilib,  yig’ishtirilib  olib  ketiladi  va  xo’jalikdagi  hosil  bilan 
birlashtiriladi.  So’ngra  paykalardagi  hisobdan  chiqarilgan  yerlar  (maydonlar) 
aniqlanadi. Shikastlangan yoki hosili qurib yoki ivib qolgan yoki mol yeb qo’ygan, 
suv  bosgan,  sovuq  urgan,  o’simlik  chiqmagan  yoki  juda  ham  siyrak  bo’lgan 
maydonchalar  hisobdan chiqariladi.  Hisobdan chiqarilgan  maydonchalardagi  hosil 
o’rib  olinadi  va  himoya  polosalardagi  hosilga  qo’shiladi.  Hisobdan  chiqarilgan 
yerlarni  maydoni  o’lchanadi  va  hisob  kitob  maydonining  umumiy  yuzasidan  olib 
tashlanadi. Paykal maydonining 20-30 % hisobdan chiqarishga ruxsat etiladi. Agar 
hisobdan  chiqariladigan  maydon  50  %  tashkil  qilsa,  paykal  hisob-kitob  uchun 
yaroqsiz  deb  hisoblanadi.  Paykal  maydonlarini  hisobdan  chiqarish  ko’p  bo’lib 
ketsa  ham  bo’lmayd,  chunki  ular  faqat  obyektiv  asosda  amalga  oshirilishi  kerak. 
Agar  tabiat  ofati  (suv  toshqini,  sel  ketish,  do’l  yog’ish  vash  u  kabilar)  bo’lgan 
PDF created with pdfFactory Pro trial version 
www.pdffactory.com

---

bo’lsa, bir necha paykal, hatto butun qaytariq hisobdan chiqarilishi mumkin. Ayrim 
hollarda bir butun tajriba  yaroqsiz deb topilishi  mumkin, bu ko’ngilsiz xodisadir, 
chunki bunda bir yil (mavsum) yo’qotiladi. Paykal maydonlari hisobdan chiqarilib, 
ulardagi  hosil  yig’ishtirilib,  tajriba  dalasidan  olib  chiqilgandan  keyin,  paykalning 
hisob-kitob maydonlaridagi hosil yig’ishtirilib olinadi va tarozida tortiladi.  
2.  Hosili  bir  necha  marta  yig’ishtirilib  olinadigan  ekinlar  uchun  (g’o’za, 
tomat, bodring va shu kabilar) – har o’rim va terimda hosil oldin himoya polasa va 
qatorlarida  yig’ishtiriladi,  keyin  esa  har  qaysi  paykalning  hisob-kitob  qilinadigan 
maydonchalaridagi hosil hisoblanadi.  
Hosil  kombayn  yoki  paxta  terish  mashinalarida  yig’ishtirib  olinsa, 
himoyalovchi qatorlar hisobiga burilish polasalari yasaladi. 
Hosil  to’g’ridan-to’g’ri  paykaldagi  hamma  hosilni  yig’ishtirib  olish  yo’li 
bilan  hisoblanishi  mumkin.  Bunda  hosil bir o’rishdan  yoki bo’lib-bo’lib bir  necha 
marta  yig’ishtirilishi  mumkin.  Donli  ekinlar  hosili  kombayn  bilan  to’g’ridan-
to’g’ri  yig’ishtirilganda  ularning somoni presslanadi, doni alohida olinadi.  Har bir 
paykaldagi  hosil  yig’ishtirilib  olingandan  keyin  kombayn  5-10  minut  quruq  salt 
holda ishlatilib qo’yilishi kerak. 
Bunda  kombayn  oldining  paykal  hosili  bo’lib-bo’lib  yig’ishtirilganda, 
o’simlik  oldin  o’riladi  va  quritiladi.  Keyin  esa  kombayn  yordamida  o’simlik  doni 
va somoni bir-biridan ajratiladi. 
Paxtachilikda,  ko’pincha  har  qaysi  paykaldagi  paxta  hosili  alohida  qo’lda 
teriladi.  Hosilni  paxta  terish  mashinasida  ham  yig’ishtirib  olish  mumkin.  Paxtani 
terishda har qaysi ishchiga bitta paykal beriladi. Har qaysi paykaldan terib olingan 
paxta  yuzasi  tekis  bo’lgan  quritish  maydonchasida  alohida  quriladi,  tushlikdan 
keyin  alohida  tortib  olinadi  va  jurnalga  yoziladi.  Paxta  hosili  3-4  terim  ichida 
tugatilshi  kerak.  Har  terim  yoki  yig’imda  namlik  va  ifloslanganlikni  aniqlash 
uchun  namuna  olinishi  kerak.  Bu  namunalar  butilka,  banka  yoki  xaltachaga 
olinadi. Bunda idishlarning og’zi qopqoq bilan zich yopilish kerak.  
Hamma  hisob-kitoblar  quyidagi  formula  bo’yicha  standart  namlikka 
o’tkazib olib boriladi: