Avesto a'yyemgi jazba estelik sipatinda
Download 29.17 Kb.
|
Avesto
|
Avesto - a'yyemgi jazba estelik sipatinda Jobasi:
Avesto. «Avesto» jaziw esteligindegi ja'miyetlik pedagogikaliq ko'z qaraslar. Avestodan u'lgiler. Paydalanılǵan ádebiyatlar Eramizdan aldin'g'i min'inshi jillardin' ortalarinda en' a'yyegi a'wladlarimiz ta'repinen qaharmanliq mazmundag'i ju'da' ko'p a'psanalar, ra'wiyatlar aytilg'an bolip, olar zardushtiylik dininin' muqaddes kitabi «Avestog’a» kirgizilgen. Ol Orta Aziya, Iran, Afganistan xaliqlarinin' ma'deniyati tariyxinda u'lken oring'a iye. Rus ha m Orta Aziya alimlari V.V.Struev, V.V.Bartol'd, Trever, A.O.Makovelskiy, V.Gafurov ha'm A.Proxorovlardin' pikirinshe kitaptin' payda bolg'an ma'kani Orta Aziya esaplanadi. Da'slebinde Avesta 21 bo'limnen ibarat u'lken kitap bolg'an. Onin' aldin'g'i jeti bo'limi du'n'yanin' jaratiliwi ha'm adamlardin' tuwiliwi tariyxina bag'ishlang'an. Al ekinshi jeti bo'limi adamshiliq nizamlarg'a, olardin' a'dep- ikramlilig'ina, ta'lim-ta'rbiyasina ha'm diniy da'stu'rlerine arnalg'an. Al son'g'i jeti bo'limi ta'biyat ilimlerin a'sirese meditsina menen astronomiyani so'z etedi. Avesto u'sh dana kitap bolip Gistasb (Vishtasp) patshalig'i tusinda (b.e.sh. IV a'sir) qa'liplesken. Tariyxshi Tabariydin' mag'liwmatlarina qarag'anda miynet on eki min' o'giz terisinen islengen pergamentke altin siya menen jazilg'an. Onin' en' da'slepki toliq nusqasi 34 min' 700 so'zden ibarat edi. Aleksandr Makedonskiy Orta Aziyani jawlap alg'anda ko'p g'ana ma'deniy miyraslar qatarinda Avestonin' bir nusqasin Persepol' (Iran) qalasinda o'rtep jibergen. Ekinshi nusqasin grekler alip ketip, ayirim tarawlarin ana tiline awdarg'an. U'shinshi nusqasin Zoro asirizm dinine sadiq adamlar jasirip o'zlerinde saqlap kelgen. Orta Aziyani arablardin' jawlap aliwi na'tiyjesinde Zoroastrizm dininin' bul kitabi tag'i quwdalanildi. Ko'p g'ana tarawlari joq etilip jiberildi. Ha'zirgi qolda bar teksti onin' to'rtten bir bo'legine shamalasip 83 min' so'zden turadi. Bizge jetip kelgen 1324 jili ko'shirilgen son'g'i nusqasi Kopengagende saqlanadi. Avesto on'nan solg'a qaray jazilg'an. Betti ha'zirgi kitaplardin' tamam bolatug'in jag'inan baslanip, baslanatug'in ta'repine pitetug'in bolg'an. Onin' 48 alfaviti bar. Bizge shekem Avestonin' 1. G'VendidatG' (da'wirlerge qarsi duwalar jiynag'i).
Visperede (jaqsi zatlardi qorg'aw). Yasna (siyiniw). Yashtlar (maqtaw qosiqlar). Kishi Avesta tarawlari jetip kelgen. Kitaptin' en' da'slepki qa'wimlik turmisin so'z etiwshi bo'limleri Yasna, Yasht esaplanadi. Avesta zardushtiyliktin' muqaddes kitabi boliwi menen birge, ilim, pa'n turmistin' barliq tarawlari boyinsha bekkem mag'liwmat beretug'in u'lken tiykar bolip esaplanadi. Biz onnan Orayliq Aziya, Iran ham Azerbayjan xaliqlarinin' en' a'yyemgi ma'resimleri u'ra a'detleri, e'tiqod, siyiniw waqtinda aytatg'in ayatlari, diniy ma'resimlerde aytilatug'in qosiqlari, min'lap xaliq awizeki do'retpelerine ta'n mag'liwmat alamiz. Bunnan basqa kitapta xaliq awizeki do'retpelerine ta'n syujetler, da'stanlar, u'zindiler de bar. «Avesta» dag'i meditsinaliq da'liyller ata babalarimizdin' meditsinag'a ta'n ko'z qaraslari, Rim, Yunan ha'm Arab meditsinasinin' uzag'iraq tariyxqa iye ekenligin ko'rsetedi. Ondag'i meditsinaliq mag'liwmatlar ko'birek G'VendidotG'qa ushirasadi. G'AvestoG'dag'i meditsinaliq pikirlerdi klassifikatsiyalawg'a boladi.
Tagarex (anatomiya) ha'm mizom (fiziologiya). Awiriwdin' aldin aliw usillari. Kesellik haqqindag'i mag'liwmatlar. Aiwiriwlardi emlew jollari. Meditsina xizmetkerlerinin' a'dep-ikramlilig'i ha'm meditsinag'a ta'n geypara nizam qag'iydalar. G'AvestaG'dag'i ortaliqtin' tazalig'in saqlaw ha'm asiraw, keselliklerdin' aldin aliw usillarin to'mendegishe toparlarg'a bo'liw mu'mkin. Taslandilardi jabiw, bekitiw, jaman jerlerde topiraq, tas, kul menen sol jol menen mikroblar o'ltirilgen ha'm kemeygen. O'rtew, issiliq ha'm suwiqliq joli menen joq etiw «Avestada» o'rtew pa'klewshi ha'm apatti keltiriwshi usil. Ol menen ha'tte kiyim kensheklerdi tazartilg'an. Ximiyaliq jol ku'l kislota, ariq ha'm ha'r tu'rli na'rselerdi tu'tetiw (Isfand, mixan, piyaz, aloe, sandal) joli menen. Bulardin' ko'pshiligi ha'zirde paydalanadi. Er adam o'zinen miyras qaldiriwg'a iye bolsada biraq u'ylenbese, og'an tamg'a basip, yaki beline shinjir baylap jo'riwge ma'jbu'r etken. Gey birewlerdi qaltag'a salip urg'an «Avesta»da tuwisqanlardin' o'z-ara sem'ya quriwina ruxsat etpegen. Qa'wim uriw qanin taza, a'wladti kemshiliksiz saqlaw ushin usilay etken. Ko'p balali sem'yadag'i ma'mleket ta'repinen napaqa to'lew kerekligin aytip 2-3 balali hayallar siyliq aliwg'a miyasar dep tu'sinilgen. A'yyemgi a'wladlarimiz jaratqan G'AvestaG' du'n'yadag'i en' a'yyemgi bilimler g'a'ziynesi bolg'an. Onda du'n'yadag'i barliq du'n'yaliq ta'biyiy pa'nler boyinsha teren' pikirler berilgen. G'AvestaG'ni izertlewshi adamlar kitapti do'retiwshi (b.e.sh. 569-492-jili) dep esaplaydi. Bul adamnin' ko'pshilik izertlewshiler tariyxta bolg'anlig'in jazadi. Zaratushtra sol da'wirdegi bay sem'yada tuwilg'an a'kesi Turushasp, Midiya patshasi Astiyachannin' qizina u'ylengen. Zaratushtra b.e.sh. 569-jili sol waqittag'i ha'kimshilik baylarinin' biri Raga qalasinda tuwilg'an. Raga Avestadag'i on ekinshi geografiyaliq aniqlama berilgen ma'mleket. Zaratushtra jas waqtinda Xarronda Il'yas degen alimnan ta'lim aladi. Ol sol zamanda awiz a'debiyati bayliqlarin, mif ha'm a'psanalardi u'yrenip o'zide ko'p g'ana poetikaliq miynetler do'retedi. U'lken ko'rkem so'z sheberi filosofi boladi. Gretsiya, Indiya ma'deniyatinan xabarli bolg'an otizinshi jillarg'a kelgende xaliq arasindag'i a'yyemgi qa'wimlik turmisti sa'wlelendiriwshi eski da'wirindegi dereklerdi mif ha'm an'izlardi toplag'an ha'm o'zi a'melge asiriwdi na'zerde tutqan. Usi jan'a ta'liymat onin' ati menen Zaroastrizm delingen. Zardushtra reformada belgili da'rejede ja'miyettin' miynetkesh, jarli, qatlami jaqladi. Usi sebepli Avesta o'zinin' da'slepki do'retiliwinde ka'mbag'allardin' ta'repine aliwi menen diqqatqa miyasar boldi. Axura patshalig'i ka'mbag'allardi jaqlawshilarg'a tiyisli degen pikirler orin alg'an edi. Zaratushtra o'z ta'liymatin quyash nurina qarap yaki janip turg'an ot aldinda oqip beretug'in bolg'an. Usinday aldin'g'i demokratiyaliq xarakterdegi ideyalar ushin Zaratushtrani ma'mleket basshilari quwdalaydi. Ol b.e.sh. 492-jili 77 jasinda qaytis boldi. A'yyemgi Orta Aziya xaliqlarinin' og'ada ulli ma'deniy miyrasi esaplang'an Avesta kitabi haqqinda du'n'yanin' ko'p g'ana alimlari izertlewler alip bardi. Nemets idealizminin' u'lken wa'kili, belgili filosof Gegel' Zarastrizm ta'liymatin erkin dinge o'tiw aralig'inda turg'an substantsiya yaki ta'biyat dini dep atag'an edi. Avestanin' en' da'slep Evropada 1630-jili G.Xord izertlep G'Religiya parsovG' degen kitabin jazdi. Kitap frantsuz, anglichan, nemets tillerine awdarildi. Avestoni Rossiyada izertlew tiykarinan XIX a'sirdin' 60-jillarinda baslanadi. Sonin' menen qatar belgili pedagog O'.A'lewov ha'm basqalardin' G'AvestaG'ni so'z etken miynetleri bar. Avestada du'n'yag'a ha'm ja'miyetke ko'z qaras ma'selesinde a'yyemgi Orta Aziya qa'wimlerinin' animistik tu'sinikleri de ushirasadi. Qulshiliq da'wirde ko'p qudayliq orin alip, en' joqari qudaydi aspan dep oylag'an ha'm oni Axuramazda dep atag'an. Aspannin' zayibi jer dep oni Armati dep atag'an. Olardin' balasi Atar ot qudayi dep esaplang'an. Zaratushtra bul ko'p qudayliq kontseptsiyalarina qarsi shig'ip, du'n'yada tek Axura mazdu do'retiwshilik qa'siyetine iye, jan do'retiw isine qatnaspaydi. Axuramazda adam denesin jer, suw, ot, hawadan payda etken degen filosof ideyani do'retken edi ha'm ko'p qudayliqti saplastirip, tek bir quday Axuramazda syiniwdi quwatlap, bunin' qarama qarsisi jamanliq qudayi Angro Manbyug'a qarsi gu'resiwdi maqullag'an. Usi sebepli G'AvestaG'da tiykarg'i du'n'yag'a ko'z-qaras dualistlik bag'darg'a iye. Avesta adamlardi ta'rbiyalawdag'i maqset olardi jaqsiliq is etiwge u'yretiw ha'm turmistag'i jaqsi islerdi rawajlandiriw dep belgilegen. Bul ushin a'sirese miynet etiwge ta'rbiyalang'an boliwi, diyxanshiliq penen mal sharwashilig'in jetistiriwge u'yretilgen boliwi kerek dep tu'sindirgen. Bunda adamlardin' jasawdag'i maqseti turmistag'i adamgershilikti, xaliq iygiligi ushin qayirli islerdi jetilistiriw, insannin' keleshegi bolg'an jaslardi jaqsi minez-quliqqa, a'deplilikke, aqilliqqa, miynet su'ygishlikke ta'rbiyalaw dep da'lillengenligin ko'remiz. Avestoda jamanliqtin' qudayi Angro-Manyudin' ta'sirinde ta'rbiyanin' jaslardi jamanliqqa qa'liplestiriwshi tu'ri bar ekenligi de eskertilgen. Angro-Man'yudin' tiykarg'i ta'rbiyaliq maqseti jaslardi Paraxat miynet etip atirg'an xaliqqa dushpanliq topilis jasap u'yreniw. A'depsiz qiliqlarg'a u'yretiw. Adamlarg'a ha'm egislik atizlarg'a kesellik keltiriw. Jamanliqqa siyqirlawdi u'yretiw. Dinge gumanlanip qarawg'a ha'm isenbewshilikke ta'rbiyalaw. Usinday ta'sirler na'tiyjesinde jaman adamlar ma'mlketti bu'ldirip, toz toz etedi, du'n'yadag'i barliq unamsizliqlardi payda etedi. Avesta sonliqtan jaslardi Axuramazdanin' ta'rbiyaliq maqsetinde en' da'slep miynet su'ygishlikke xaliq ushin xizmet etip, jaqsi islerdi do'retiwge ta'rbiyalawdi talap etedi. Avesta kitabi adamzat ja'miyetinin' materialliq ha'm ruwxiy rawajlaniwin 3 erag'a bo'ledi.
En' a'yyemgi da'wir. Onda tek Axuramazda qudayi bolip fizikaliq ha'm ruwxiy du'n'yada jaqsiliq isler ornalg'an. Axuramazda adamlardi miynet islewge, sharwashiliqti, diyxanshiliqti, xaliqti, jaslardi jaqsi etiwge, baxitli jasawg'a miyasar etken. Ha'zirgi da'wir. (Avesta zaman). Bunda Axuramazda menen Angro- Man'yudin' ruwxlarinin' qarama qarsi gu'resinen ibarat. Bul da'wirde adamlardin' minez- qulq ayirmashilig'i bir birine du'n'yag'a ko'z qaras jag'inan dushpanlig'i orin alg'an. Era keleshek ja'miyet, aqil, a'dep, erk, a'dalatliliqtin' jamanliq u'stinen birotala jen'iske erisip, baxitli turmistin' fizikaliq ha'm ruwxiy du'n'yada orin alatug'in da'wir. Solay etip Avesta adamzat tariyxinin' buring'i o'tmishin ha'm sol da'wirdegi turmisin su'wretley otirip, insaniyat ja'miyetinin' keleshegi baxitli zamang'a erisiw ekenligi, jaslardi usi ruwxta ta'rbiyalaw kerekligin ko'rsetedi. Avesta a'yyemgi qa'wimlik du'zim adamlarinin' ta'rbiyalaniwi ha'm bilim, tu'sinik, ta'jiriybe iyelewi, adamlardin' uliwma ishki barisi, du'n'yag'a ko'z qarasi, a'dep-ikramliq jetiskenligi u'sh basqishta qa'liplesedi dep ko'ltiredi. Jaqsi oy. Jaqsi so'z. Jaqsi is. Oy, so'z ha'm istin' birligi a'yyemgi qa'wimlik du'zimnin' tiykarg'i a'dep- ikramliq maqseti bolg'anlig'i ma'lim. Kitapta balag'a jas waqtinan baslap Zaratushtra nizamlari menen a'dep-ikramliliq qag'iydalarin, filosofiyaliq ilimin u'yretiw barisinda, barqulla olardin' oyi, so'zi ha'm isi bir boliwshilig'in ta'rbiyalaw waziypalari qoyilg'an. Avestada ma'mlekettin', xaliqtin' bilimli boliwi, ilim jetiskenligin qollanip jasawi el ushin da'wlet keltiretug'ini tu'sindiriw orin alg'an. Avestada adamlardin' erk iqtiyarin aqil ja'rdeminde adamlar jaqsiliq isler etiwine bag'darlaydi ha'm turmista baxitli jasaw ushin gu'resedi, a'sirese adamlardi aqilli, qayirli isler do'retiwge iytermeleydi. Kitapta aqilli boliw ilimlerdi u'yreniw ustazlardan ta'lim aliw arqali a'melge asadi. Bilimli ustazlardan jaslarg'a aqil ta'rbiyasin beriwde xizmeti ulli degen ko'z qaraslarda orin alg'an. Avestada jaslardi aqil ta'rbiyasin beriw tarawinda olardi qorshag'an du'n'ya jasap atirg'an u'lken haqqinda xabarli etiw, jaratilis qubilislarinan bilim beriw oylarida ushirasadi. Avestada jaslardin' aqil bilimliligin jetilistiriw ushin olarg'a belgili da'rejede matematikaliq ta'lim, esaplaw arifmetikasi, geometriyadan tu'sinik ko'z-qaraslari da ushirasadi. Kitapta jaslarg'a meditsinaliq ilimlerdi u'yreniwge ayriqsha kewiller bo'linip, bul ilimdi adam denesi saw salamat saqlawdin' iskusstvosi dep tu'singen. Yasna ha'm Vendidat bo'limlerinde meditsina ilimin oylap tapqan vrach Trita dep ko'rsetiledi, ol insanlardi biywaqit kelgen awiriw menen a'jelden qutqarg'an Axuramazda og'an aspannan da'ri bolatug'in on min' tu'rdegi o'simlik taslag'an. Sol da'wirde jaslardi dawalawdin' Pishiq penen emlew. O'simlik penen emlew. So'z benen emlew tu'rleri u'yretilgen. Avesta jaslarg'a adam denesinin' patologiyaliq du'zilisin u'yrenip onin' keselliklerin emlew aytilg'an. Avesta adamg'a ziyan keltiriwshi kesellikler jilannin' za'ha'rinen taraladi dep tu'sindiredi. Avesta adam denesine arnawli ku'tim, ta'rbiya beriw, a'sirese azatliq za'ru'rligin bayanlap, jaslarg'a gigienaliq bilim, tu'sinikler kerekligi de eskertilgen. Adam waqtinda juwinip, lazim bolg'an tazaliqti saqlaw kerekligi aytiladi. Avestada joqarida bayan etilgen ilim tu'rleri ha'm onin' o'zine ta'n sirlarin qa'wimge jat adamlarg'a bildiriwge bolmaydi. Ilim jetiskenliklerin aymaq ishinde puxta saqlaw lazim. Axuramazda jaslardan a'dep-ikramliliq boyinsha talap etiletug'in qa'siyetlerdi belgilep beredi. Za'ru'rlik ushin sorap izlenip ju'riwshilik. Qu'diretlik. Haqiyqatliq. Jaqsiliq islew. Aqilli boliw. Ta'liymat do'retiw. Ustaz boliw. Jawizliqtan qashiw. U'yreniwshi talap bilim. Sha'kirt boliw. Jaqsi jamandi esapqa alip ju'riwshilik. Kiyeli ha'm qa'siyetli boliw. Turmista tu'rli na'rselerdi biliw. Ko're almawshiliq. Danishpan boliw. Bul paziyletler jaslar minez qulqinda qa'liplesiwi kerekli bayanlaniladi. Usi Avesta talap etken a'dep-ikramliliq ta'rbiya beriw maqsetlerinin' basli tarawi jaslardi miynet su'ygishlikke ta'rbiyalaw boldi. Miynet adamdag'i ruwxiy do'retiwshiliktin', en' jaqsi sezim tu'siniklerdin' qa'liplesiwinin' tiykari dep tu'sindiriledi. Avestanin' ko'rsetiwinshe adamdag'i miynet su'yiwshilik qa'siyeti kewildi taza tutip, a'dalatli is etiw menen tig'iz baylanisliliqqa iye, sol ushin jaslardi o'tirik so'ylemewge, shinliqti su'yiwi qatan' talap etilip, jaslardin' o'tirip so'ylemewine na'siyat beriw ayriqsha orin tutqan. O'tirik so'ylemeytug'in adam usi jaqsi qa'siyeti menen baxitli boladi, eger basshi bolsa xaliqti aldamawshilig'i menen ma'mleketti abadan turmisqa eristiredi. Solay etip b.e.sh. VI a'sirlerde do'retilgen Avesta joqarida tan'law jasag'animiz siyaqli sol da'wirdegi Orta Aziya xaliqlarinin' jaslar ta'rbiyasindag'i aldin'g'i qatarli ko'p g'ana mashqalalarin o'z ishine ja'mlewge eriskenligi menen diqqatqa miyasar.
Download 29.17 Kb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|