Август 2020 8-қисм

Август 2020 8-қисм
Тошкент
бий суҳбатда иштирок этган танти ҳукмдорнинг бадиий адабиётга маърифий муносаба-
ти акс этган. Гарчанд Шайбонийхон асар муаллифининг отасини ўлдиртириб юборган 
бўлса-да, темурийлар ва мўғулларга нисбатан тугамайдиган ихтилофни бино қилиб кет-
ган бўлса-да, Ҳайдар мирзо унинг адабий танқидчи сифатида зукко эканлигини, бадиий 
сўз қудратини теран ҳис қилишини холисона кузатувчи сифатида баҳоламоқчи бўлган. 
«Тарихи Рашидий»даги бу ёндашув Муҳаммад Солиҳнинг Шайбонийхонга берган таъ-
рифини - Шайбонийнинг «сўзни хўб таниш»(29б)хислатини тасдиқлайди.Бобур таърифи-
даги кофирона амали эса Хадичабегим ва Хонзодахонимларнинг аянчли қисмати билан 
боғлангандир. Албатта, бу ўринда Бобурнинг яна бир доимий кузатадиган жиҳати киши 
эътиқоди масаласидир, шу боис унга нисбатан кофирона сўзини қўллаган Бобур унинг ёз-
ган абётидан ҳам нафратланиши табиий, шунинг учун ҳам рақибининг машқларини бема-
за байтлар дея ҳукм чиқаради. Ҳайдар мирзо битигида ҳам кўрган лавҳамизда, Шайбоний-
хоннинг энг нуфузли шайхларга ҳам молиявий йиғим айтишдан ўзини сақламагани, унинг 
шоҳлик аъмолида сиёсий куч-қудратнинг босимидан истаганича фойдаланиши, гоҳида ўзи 
ҳавас айлаган табъ назм таъсирида кутилмаган ҳолларда ҳотами той қиёфасига кирадиган 
ўзгарувчан шоҳ-шоир кўз олдимизга келади. Демак,юқоридаги фикрлардан қуйидаги хуло-
саларга келинди:1)Бобур нигоҳида Шайбонийхон ижодий қиёфаси фақатгина Ҳирот босиб 
олингач, қисқа тарзда таҳлилга тортилган ва бу таҳлилда шеърий байтлардан намуна учун 
фойдаланилмаган.2)Бобурнинг Шайбоний ижодига сиртдан берилган негатив характерда-
ги хулосасига унинг субъектив муносабати таъсири сезилган.3)«Шайбонийнома» достони 
орқали Бобур танишган Шайбоний байтларида туркона содда услуб ва миллий тил жозиба-
си акс этган, бироқ улар мазмунан темурийлар инқирози билан боғлиқ тарзда яратилгани 
учун ҳам Бобурнинг таҳлилига тортилмаган.4)Ҳайдар Мирзо ҳикоятида Шайбонийхонинг 
адабий диди ва сўз маънисини туйиш хислати аниқ очиб берилган.5)Подшоҳлик сиёсати 
Шайбонийхонинг шоирлик иқтидорига ва ҳавасига ўз таъсирини ўтказган ва бунинг на-
тижасида у ҳам бир қатор темурий ижодкор шаҳзодалар каби ўртамиёналик босқичидаги 
шоирлар сирасидан бўлган.
Фойдаланилган адабиётлар:
1. Заҳириддин Муҳаммад Бобур. Бобурнома. Шарқ. Тошкент. 2002.Б-334.
2. Қудратуллаев Ҳасан Самадович. «Бобурнома»нинг тарихий-адабий ва услубий 
таҳлили. (Навоий, Бобур, Хондамир ва Восифий насрининг қиёсий таҳлили асосида). 
10.01. 03 – Ўзбек адабиёти тарихи. ф.ф.док. дисс..Т-2003.Б-302
3. Мирзо Кенжабек. Кўнгил ғамгин. Ўзбекистон адабиёти ва санъати. 1992.30 октябрь.
4. Мирзо Муҳаммад Ҳайдар Аёзий. Тарихи Рашидий. О.Жалилов нашрга тайёрловчи.
Ўзбекистон. НМИУ. 2011.Б-704.
5. Муҳаммад Солиҳ. Шайбонийнома. Ғ.Ғулом номидаги АС наш. Тошкент-1989.Б-250.
6. Сом Мирзо.Туҳфаи Сомий. Ўз ФАШИ. 57-қўлёзма. 21-а бет.
7. Sibani Xan Divani Inceleme –Metin. Yakup KARASAY. Gazi universiteti. Sosyal bilimlar 
institutusi. .Konya-1989. Б-869.

---

(8-қисм)