Aviatsiya asboblari va uchish navigatsiya majmualari

---

AVIATSIYA TRANSPORTI MUHANDISLIGI FAKULTETI
“AVIATSIYA ASBOBLARI VA UCHISH NAVIGATSIYA
MAJMUALARI” FANIDAN
MUSTAQIL ISH
Mavzu: Aviatsiyada ishlatiladigan termometrlar va ularning ishlatish joylari
Bajardi : HHB-4 guruh talabasi Safoyev Baxron
Qabul qildi:
dotsent
_Saydumarov I.M___ _________
TOSHKENT_2023

---

Mavzu: Aviatsiyada ishlatiladigan termometrlar va ularning ishlatish joylari
Reja:
1. Elektrsiz harorat ko`rsatkichlari
2. Elektr haroratni o`lchash ko`rsatkichi
3. Turbina gazining haroratini ko'rsatuvchi tizimlar
4. Termometr turlari
1. Elektrsiz harorat ko`rsatkichlari
Samolyotning to`g`ri ishlashi uchun ko`plab elementlarning harorati ma`lum
bo`lishi kerak. Dvigatel moyi, karburator aralashmasi, kirish havosi, erkin havo,
dvigatel silindrlari boshlari, isitgich kanallari va turbinali dvigatellarning chiqindi
gazining harorati haroratni nazorat qilishni talab qiladi. Boshqa ko`plab haroratlar
ham ma`lum bo`lishi kerak. Harorat ma`lumotlarini yig`ish va taqdim etish uchun
har xil turdagi termometrlar qo`llaniladi.
Aviatsion termometrlar-suyuqliklar va gazlar haroratini o`lchash uchun
mo`ljallangan. Bimetallik mexanik termometrlar germokabina, salon va bort
tashqarisidagi havo haroratini o`lchash uchun xizmat qiladi. Odatda aviadvigatel
gazlari harorati dvigatel kompressorlaridan olinayotgan havo harorati, yoqilg`i va
moy harorati bort tashqarisidagi havo haroratini o`lchash uchun ishlatiladi hamda
masofaviy elektr termometrlar va termo elektron datchiklar qo`llaniladi.
Samalyotlarga termometrlar yog`, chiqadigan gazlar, yoqilg`I kabinalaridan havo,
salonlar va texnik bo`limlardan haroratlar ba`zi bir bort tizimlariga bo`ladi.
Bimetallik termometrlar harorat ta`sirida egilgan bimetallic plastina
prinspidan foydalaniladi. Bimetallik plastina har xil harorat kengayish
koeffitsientiga ega bo`lgan ikkita metal plastinkadan iborat. Haroratning oshishi
bilan plastinkalar ham har xil miqdorda
uzaytiriladi. Natijada, bu ikkala
plastinkaning egilishiga olib keladi. Bir uchi harakatsiz, bir uchi harakat qiladi.
Plastina harakatlanuvchi uchining egilish paytida harakatlanish o`qining harakatiga
o`tkaziladi.
Termometrlar- Samalyot kabinasidagi havo haroratini electron bloklar ichida
joylashgan holda tashqi havoni o`lchaydi. Bimetallik termometrlarning asosiy
avfzalliklari elektr manbaining zarurmasligi, dizaynernining soddaligi va

---

ishonchliligidir. To`g`ridan-to`g`ri o`qiladigan bimetalik harorat o`lchagichlari
ko`pincha engil samolyotlarda erkin havo harorati yoki tashqi havo harorati (OAT)
o`lchash uchun ishlatiladi. Ushbu ilovada atmosfera havosiga ta`sir qilish uchun
yig`uvchi zond samolyotning old oynasi orqali chiqadi. Asbob boshidagi bimetalik
chiziqning o`ralgan uchi faqat old oynaning ichida joylashgan bo`lib, uni uchuvchi
o`qiy oladi. [1 va 2-rasmlar]
Rasm 1. Bimetalik harorat o`lchagich bir-biriga bog`langan ikkita metallning kengayish
koeffitsientlari o`xshash bo`lmagani uchun ishlaydi. G`altakga egilganida, sovutish yoki isitish
o`xshash bo`lmagan metall lasanning siqilishiga yoki bo`shashiga olib keladi, bunda ko`rsatgich
asbob terish yuzidagi harorat shkalasi bo`ylab harakatlanadi
.

---

Rasm 2. Bimetalik tashqi havo harorati o`lchagichi va uni yengil samolyotga
o`rnatish
Burdon trubkasi oddiy, yengil samolyotlarda to`g`ridan-to`g`ri o`qiydigan
elektr bo`lmagan harorat o`lchagich sifatida ham ishlatiladi. Burdon trubkasi
o`lchagichining terish yuzini harorat shkalasi bilan kalibrlash orqali u haroratni
ko`rsatishi mumkin. Ishlash uchun asos yopiq maydonda uchuvchi suyuqlik
tomonidan ishlab chiqarilgan bug`ning izchil kengayishi hisoblanadi. Bu bug`
bosimi to`g`ridan-to`g`ri harorat bilan o`zgaradi. Sensor lampochkani shunday
uchuvchi suyuqlik bilan to`ldirib, uni burdon trubkasiga ulab, trubka harorat
o`zgarishi tufayli bug` bosimining ko`tarilishi va tushishi ko`rsatkichini keltirib
chiqaradi. Terish yuzini psi emas, balki Farengeyt yoki Selsiy graduslarida
kalibrlash haroratni o`qishni ta`minlaydi.
Ushbu turdagi o`lchagichlarda sensorli lampochka haroratni o`lchash kerak
bo`lgan joyga joylashtiriladi. Uzun kapillyar naycha lampochkani asbob
korpusidagi burdon trubkasi bilan bog`laydi. Kapillyar trubaning tor diametri
uchuvchi suyuqlikning engil bo`lishini ta`minlaydi va birinchi navbatda sensorli
lampochkada qoladi. Yog `harorati ba`zan shu tarzda o`lchanadi.