Avtomatika va elektrotexnologiya

*.sot Tijorat tashkilotlari uchun ishlatiladi, masalan: microsoft.com, ibm.com. 
*.edu  O‗quv  muassasalari  uchun  ishlatiladi,  masalan:  vcu.edu  (Virginia  Commowealth 
University),  cmu.edu  (Kornegi    Mellon  Universiteti),  wsu.edu  (Washington  State 
University) 
*.gov  Davlat  muassasalari  (AQSH)  uchun  ishlatiladi,  masalan:  whitehouse.gov  (Oq  uy), 
jro.gov (US Goverment Rrinting Office). 
*.org  Notijorat  tashkilotlar  uchun  ishlatiladi,  masalan:  irex.org  (Ayreks  tashkiloti), 
redcross.org (Amerika Qizil kresti). 
*.net  Internet  ning  xizmat  provayderlari  uchun  ishlatiladi,  masalan:  internic.net  (InterNIC), 
si.net (Srrint International). 
Davlatlarni izohovchi kodlar mavjud: 
 
*.uz 
O‗zbekiston  
*.li 
Lixtenshteyn 
*.uk 
Buyuk Britaniya 
*.cn 
Xitoy 
*.ca 
Kanada 
*.ru 
Rossiya  
*.ch 
SHveysariya 
*.de 
Germaniya 
*.au 
Avstraliya 
 
 
 
Agar  domen  nomida  davlatni  izo‘lovchi  identifiqator  i  bo‗lmasa,  bu  domen  AQSH  da 
ekanligini bildiradi. 
 
 

 
Web server tushunchasi. 
Web  server  tushunchasini  2  xil  ma‘noda  ishlatish  mumkin.  Agar  WWW  xizmatini 
ko‗rsatish  xaqida  borsa,  u  xolda    Web  server  tarmoq  mijozlariga  Web  saxifa  va  saytlardan 
foydalanish  imkoniyatini  yaratib  beruvchi  dastur  ma‘nosini  anglatadi.  Agar  so‗z  internetning 
texnik ta‘minoti xaqida borsa, u xolda Web server Web resurslari saqlanayotgan va uning dastur 
ta‘minoti ishlab turgan kompyuter maonosini anglatadi. 
Internet tarmog‗ining ixtiyoriy bir kompyuterida bir nechta server dasturlar ishlab turishi 
mumkin. Masalan, Web server dastursi, FTR servis elektron pochta serveri dastur ta‘minotlari va 
x.k. 
Bitta Web serverda (kompyuterda) bir qancha tashkilot yoki korxonalarning Web saytlari 
(uzellari) Web saxifalari joylashishi mumkin. 
Elektron pochta. 
Elektron  pochta  (e-mail  —  electronic  mail)  oddiy  pochta  vazifasini  bajaradi.  U  bir 
manzildan  ikkinchisiga  ma‘lumotlarni  jo‗natilishini  ta‘minlaydi.  Uning  eng  asosiy  afzalligi 
vaqtga  bog‗liq  emasligida.  Elektron  xatlar  jo‗natilgan  za‘otiyoq  manzilga  boradi  va  egasi 
olgunga  qadar  uning  pochta  qutisida  saqlanadi.  Matnli  xat,  grafikli  va  tovushli  fayllarni, 
programm fayllarni o‗z ichiga olishi mumkin. 
Elektron  xatlar  bir  vaqtning  o‗zida  bir  necha  manzillar  bo‗yicha  jo‗natilishi  mumkin. 
Internet  foydalanuvchisi  elektron  pochta  orqali    tarmog‗ning    turli  xizmatlaridan  foydalanish 
imkoniyatiga  ega  bo‗ladi,  chunki  Internetning  asosiy  xizmat  dasturlari  bilan  interfeysga  ega. 
Bunday  yondoshuvning  mo‘iyati  shundaki,  xostkompyuterga  talab  elektron  xat  ko‗rinishida 
jo‗natiladi.  Xat  matni  zarur  funksiyalarga  kirishni  taominlovchi  standart  yozuvlar  to‗plamidan 
tuziladi. Bunday axborotni kompyuter komanda sifatida qabul qiladi va bajaradi. 
Elektron  pochta  bilan  ishlash  uchun  dasturlar  yaratilgan,  ularni  mail  umumlashma  nomi 
bilan birlashtirish mumkin. MS DOS da foydalanuvchilar uchun bml dastursi qo‗llanilsa, Unix 
tizimlar  uchun  elm  dastursi  kengroq  tarqalgan.  Eng  qulay  va  foydalanishga  oson  dastur  — 
Microsoft Windows uchun Eudora dan foydalaniladi. Windows 95  operasion  tizimida  elektron 
pochta  bilan  ishlashni  Microsoft  Outlook  Exrress  ilovasi  ta‘minlaydi.  Bu  dasturlar  quyidagi 
vazifalarni bajaradi: 
-  matnni yaratadi; 
-  xat - xabarlarni (korrespondensiyalarni) o‗qish va saqlash; 
-  xat-xabarlarni o‗chirish; 
-  manzilni kiritish; 
-  xat - xabarlarni qabul qilish va jo‗natish; 
-    turli  xujjatlarni,  jadvallarni,  rasmlarni  va  boshqa    fayllarni  import  (qabul  qilish  va  kerakli 
formatga o‗zgartirish), xatga ilova qilish; 
-  xatlarni mavzusiga qarab  ajratish. 
Odatda,  elektron  pochta  dasturlari  ASCII  kodidagi  matnlarni  ikkilik  formatda  xam 
jo‗natadi.  ASCII  kodida  faqat  matnlarni  yozish  mumkin.  Ikkilik  fayllarda  xar  qanday 
axborotni saqlash mumkin, shu bois aralash xabarlarni (grafika va matn) va dasturlarni uzatish 
uchun  ikkilik  tizim  qo‗llaniladi.  Munozaralarda  ishtirok  etish  yoki  yuborilgan  xat  -  xujjatlar 
ro‗yxatini tuzishda xabarni ASCII kodida yozish lozim.  
Internetga chiqish imkoniyatiga ega bo‗lgan foydalanuvchi elektron pochtani tarmog‗ning  
shlyuzlar  yordamida  ulangan  boshqa  manzillari  bo‗yicha  xat  jo‗natishi  xam  mumkin.  Bu  xolda  
turli  tarmoqlar  turlicha  yuborish  usullaridan  foydalanishlarini  xisob  ga  olish  darkor.  Elektron 
pochta  orqali    boshqa    tarmoqqa  xabar  jo‗natishda  unda  qabul  qilingan  manzillar  tizimini 
qo‗llash lozim. 
Nazorat savollari: 
1.
 
Internet va intranet nima? 
2.
 
Internetning texnik tarkibiy qismi qanday? 
3.
 
Internetning dasturiy qismi qanday?  

4.
 
Informasion qism nima? 
5.
 
Internet qanday ishlaydi? 
6.
 
Internetga ulanish usullarini ayting. 
7.
 
Protokol nima? 
8.
 
Server nima? 
9.
 
Mijoz nima? 
10.
 
Internetni  ishlash tartibini gapiring.  
 
 
 
 
18-Mavzu. Axborotlarni himoyalash. (2 soat) 
1.
 
Axborot xafsizligi.  
2.
 
Axborotlarga xurujlar.  
3.
 
Kompyuter tarmoqlarida ximoyalash usullari.  
4.
 
Kriptografik himoya usullari va algoritmlari. 
 
Komp`yuterni  bexato,  turi  va  puxta  ishlashi  undagi  qimmatli  ma`lumotlarni  saqlanishini 
ta`minlaydi  va  ma`lumotlar  himoyalanadi.  Fuqarolarni  tinchligini,  xavfsizligini  ta`minlashda 
qonun turadi.  
         Hisoblash  texnika  sohasida  esa  qonunlarni  yaratish  jarayoni  hisoblash  texnika  va  axborot 
kommunikatsiya  texnologiyalarini  rivojlanish  tezligiga  eta  olmayapti.  SHuning  uchun 
Komp`yuter xavfsizligi ko`proq himoyalash tadbirlariga suyanadi.  
Axborot  xavfsizligi  deb,  ma`lumotlarni  yo`qotish  va  o`zgartirishga  yo`naltirilgan  tabiiy 
yoki  sun`iy  xossali  tasodifiy  va  qasddan  ta`sirlardan  xar  qanday  tashuvchilarda  axborotning 
himoyalanganligiga aytiladi. 
Ilgarigi xavf faqatgina konfidentsial (maxfiy) xabarlar va xujjatlarni o`g`irlash yoki nusxa 
olishdan  iborat  bo`lsa,  hozirgi  paytdagi  xavf  esa  komp`yuter  ma`lumotlari  to`plami,  elektron 
ma`lumotlar,  elektron  massivlardan  ularning  egasidan  ruxsat  so`ramasdan  foydalanishdir. 
Bulardan tashqari, bu xarakatlardan moddiy foyda olishga intilish ham rivojlandi. 
Axborotning  himoyasi  deb,  boshqarish  va  ishlab  chiqarish  faoliyatining  axborot 
xavfsizligini  ta`minlovchi  va  tashkilot  axborot  zaxiralarining  yaxlitliligi,  ishonchliligi, 
foydalanish  osonligi  va  maxfiyligini  ta`minlovchi  qat‘iy  reglamentlangan  dinamik  texnologik 
jarayonga aytiladi. 
Axborotning  egasiga,  foydalanuvchisiga  va  boshka  shaxsga  zarar  etkazmokchi  bo`lgan 
nohuquqiy  muomaladan  xar  qanday  xujjatlashtirilgan,  ya`ni  identifikatsiya  qilish  imkonini 
beruvchi rekvizitlari qo`yilgan xolda moddiy jismda qayd etilgan axborot ximoyalanishi kerak. 
Axborotni ximoyalashning maqsadlari kuyidagilardan iborat: 

 
axborotning  kelishuvsiz  chikib  ketishi,  ugirlanishi, 
yukotilishi,  uzgartirilishi, 
soxtalashtirilishlarning oldini olish; 

 
shaxs, jamiyat, davlat xavfsizliligiga bulgan xavf – xatarning oldini olish; 

 
axborotni  yuk  kilish,  uzgartirish,  soxtalashtirish,  nusxa  kuchirish,  tusiklash  buyicha 
ruxsat etilmagan xarakatlarning oldini olish; 

 
xujjatlashtirilgan  axborotning  mikdori  sifatida  xukukiy  tartibini  ta`minlovchi,  axborot 
zaxirasi va axborot tizimiga xar kanday nokonuniy aralashuvlarning kurinishlarining oldini olish; 

 
axborot  tizimida  mavjud  bulgan  shaxsiy  ma`lumotlarning  shaxsiy  maxfiyligini  va 
konfidentsialligini saklovchi fukarolarning konstitutsion xukuklarini ximoyalash; 

 
davlat  sirini,  konunchilikka  mos  xujjatlashtirilgan  axborotning  konfidentsialligini 
saklash; 

 
axborot  tizimlari,  texnologiyalari  va  ularni  ta`minlovchi  vositalarni  yaratish,  ishlab 
chikish va kullashda sub`ektlarning xukuklarini ta`minlash. 
  

Komp`yuterni virusdan ximoyalashni uchta chegarasi mavjud:  

 
Virusni kelishini to`xtatish,  

 
Virus hujumini oldini olish.  

 
Antivirus dasturlar yordamida yo`q qilish.  
Viruslardan himoyalanishni uchta usuli bor:  

 
Himoyani dasturiy usullari,  

 
Himoyani apparat usullari,  

 
Himoyani tashkiliy usullari.  
«Kasalni  davolashdan  ko`ra  uni  oldini  olish  yaxshi»  iborasini  qo`llab  virusga  qarshi 
kurashda  samaraga  erishiladi.  Buning  uchun  aloqa  vositalaridan  kelayotgan  fayl  ko`rinishidagi 
ma`lumotlarni  AVP  Kasperskaya  antivirus  dastur  aro  yordamida  nazoratdan  o`tkazib  so`ng 
xotiraga yoziladi.  
Komp`yuter viruslariga qarshi kurashda DcWeb, Web32, Norton Antivir. AVP Kasperski 
va Noviskiy antivirus dasturlari ishlatib kelinmoqda. Bu dasturlarni oxirgi versiyalarini Internet 
tarmog``idan  olish  mumkin,  chunki  uning  antivirus  bazasi  har  doim  yangilanib  boriladi.  Bu 
dasturlar  yordamida  fayllarni  va  jildlarni  xususiyatlari  va  o`lchamlarini  o`zgarishini  operativ 
nazorat qilib borish ta`minlanadi va displey ekraniga tekshirish hisobotlari chiqariladi.  
Jahon  Komp`yuter  tarmog`ida  ishlayotganda  shuni  yodda  tutish  kerak,  maxsus  dasturiy 
vositalar  tomonidan  bajarilgan  barcha  qonuniy  va  noqonuniy  amallar  qayd  etiladi  va  protokol 
yoziladi, albatta jamlanadi.  
Axborotni ximoya qilish deganda: 

 
Axborotning  jismoniy  butunligini  ta`minlash,  shu  bilan  birga  axborot  elementlarining 
buzilishi, yoki yuk kilinishiga yul kuymaslik; 

 
Axborotning  butunligini  saklab  kolgan  xolda,  uni  elementlarini  kalbakilashtirishga 
(uzgartirishga) yul kuymaslik; 

 
Axborotni  tegishli  xukukularga  ega  bulmagan  shaxslar  yoki  jarayonlar  orkali  tarmokdan 
ruxsat etilmagan xolda olishga yul kuymaslik; 

 
Egasi  tomonidan  berilayotgan  (sotilayotgan)  axborot  va  resurslar  faqat  tomonlar  urtasida 
kelishilgan shartnomalar asosida kullanilishiga ishonish kabilar tushuniladi. 
Hozirgi  kunda  80000  dan  ortiq  kompyuter  viruslari  mavjud  bo`lib,  ular  kompyuterda 
ma`lumotlarning  ishonchli  saqlanishiga  xavf  soladi  va  kompyuter  ishlashi  jarayonida  turli 
muammolar  kelib  chiqishiga  sabab  bo`ladi.  SHu  bois,  kompyuter  viruslari,  ularning  turlari, 
etkazadigan  zararlari  hamda  ulardan  himoyalanish  uchun  ko`riladigan  choralar  bilan  tanish 
bo`lish muhim. 
Kompyuter viruslari va ularni davolash. 
Kompyuter virusi o`lchami bo`yicha katta bo`lmagan, maxsus yozilgan dasturdan iborat 
bo`lib,  u  o`zini  boshqa  dasturlarga  "yozib  qo`yishi",  shuningdek,  kompyuterda  turli  noxush 
amallarni bajara olishi mumkin. Bunday dastur ishlashni boshlaganda dastlab boshqaruvini virus 
oladi. Virus boshqa dasturlarni topadi va unga "yuqadi", shuningdek, qandaydir zararli amallarni 
(masalan, diskdagi fayl yoki fayllarning joylashish jadvalini buzadi, tezkor xotirani "ifloslaydi" 
va  h.k.)  bajaradi.  Virus  o`ziga  tegishli  amallarni  bajarib  bo`lgandan  so`ng  boshqaruvini  o`zi 
joylashgan  dasturga  uzatadi.  Virus  joylashgan  dastur  odatdagidek  ishini  davom  etgiradi. 
Tashqaridan dasturning "kasallanganligi" bilinmaydi. 
Ko`p  turdagi  viruslar  shunday  tuzilganki,  kasallangan  dasturni  ishga  tushirganda  virus 
kompyuter  xotirasida  doimiy  qoladiva  vaqt-vaqti  bilan  dasturlarni  kasallaydi  va  kompyuterda 
zararli  amallarni  bajaradi.  Virusning  barcha  amallari  etarlicha  tez  va  hech  qanday  ma`lumot 
eolon  qilmasdan  bajariladi.  SHuning  uchun  foydalanuvchi  kompyuterda  qanday  jarayonlar 
amalga oshayotganligini bilishi qiyin. 
Komp`yuter ishini nazoratga olish deganda nima tushuniladi?  Unga quyidagilar kiradi: 
1.
 
litsenziyasiz dasturiy taominotdan foydalanmaslik; 
2.
 
tashqaridan kiritiladigan viruslarning oldini olish; 
3.
 
tizimga sanktsiyasiz kiruvchi xakerlarga imkon bermaslik. 

Axborot  va  dasturlar  xavfsizligini  taominlash  uchun  quyidagilar  zarur  bo`ladi: 
birinchidan,  litsenziyalangan  dasturiy  taominotni  ishlatish;  ikkinchidan,  tashqi  tarmoqlarga 
ulanishda  filtr  cheklovchilar  o`rnatish  (viruslardan  himoyalanish  va  sanktsiyasiz  foydalanishni 
cheklash). 
Albatta, bunday himoya vositalari uzluksiz rivojlanib takomillashib bormoqda. 
Komp`yuter viruslarini quyidagi guruhlarga ajratish mumkin: 

 
Diskning yuklanish sektorlarini buzadigan yuklanish viruslari; 

 
Bajariladigan fayllar - com, exe, sys, bat fayllarini buzuvchi fayl viruslari; 

 
Diskning yuklanish sektori va bajariladigan fayllarni buzadigan yuklanish fayli viruslari; 

 
Stels - ko`rinmas viruslar; 

 
Microsoft Word muharriri yordamida hosil qilingan ma`lumotli fayllarni yozuvchi  
makrobuyruq viruslari. 
Bundan  tashqari,  boshqa  turdagi  viruslar  ham  mavjud.  Viruslardan  himoyalanishda 
axborotni  himoya  qilishning  umumiy  vositalaridan  foydalanish  kifoya  qilmaydi.  Buning  uchun 
maxsus  dasturlardan foydalanish  zarur bo`ladi.  Bu dasturlarni  bir necha turga ajratish  mumkin: 
detektorlar,  vaktsinalar  (immunizatorlar),  doktorlar,  revizorlar  (fayl  va  disklarning  tizimli 
sohalaridagi  o`zgarishlarni  nazorat  qiluvchi  dasturlar),  doktor  -  revizorlar  va  filtrlar  (virusdan 
himoyalanish uchun mo`ljallangan rezident dasturlar). Ularning xususiyatlarini ko`rib chiqamiz 
Komp`yuterlarga  virus  yoqqanda  (yoki  yoqqanlik  haqida  gumon  bo`lsa)  quyidagi 
qoidalarni esda tutish va qo`llash lozim: 
1.
 
Dastlab,  qarshi  kurash  qarorlarini  qabul  qilishga  shoshmaslik  kerak.  O`ylamasdan 
qilingan  harakatlar  tiklash  mumkin  bo`lgan  fayllarning  bir  qismini  yooqotishgina  emas,  balki 
komp`yuterni yana qayta kasallantirishga olib kelishi mumkin. 
2.
 
Virus  o`zining  buzunchiligini  davom  ettirmasligi  uchun  komp`yuterni  o`chirish 
lozim. 
3.
 
Komp`yuter  kasallanishi  va  davolash  ko`rinishini  aniqlashga  mo`ljallangan  barcha 
amallarni  yozishdan  himoyalangan  operatsion  tizimli  disk  bilan  komp`yuterni  ishga  tushirish 
orqaligina bajarish mumkin. 
Virusdan ko`riladigan zararlarga quyidagilarni misol qilib ko`rsatish mumkin: 

 
Komp`yuter  qattiq  diski  yoki  tezkor  xotirasining  ifloslanishi  -  virusli  dastur  ko`payishi 
jarayonida butun qattiq diskni o`zining nuqtalari yoki boshqa belgilari bilan to`ldirishi mumkin. 
Bularni u tezkor xotiraga ham yozishi va shu bilan uning hajmini kamaytirishi mumkin; 

 
Fayllar  joylashish  jadvalining  buzilishi.  U  buzilsa,  diskdan  kerakli  fayl  va  katalogni 
o`qish mumkin bo`lmaydi; 

 
Yuklanish  sektoridagi  ma`lumotlarning  buzilishi.  Yuklanish  sektori  diskdagi  maxsus 
dastur bo`lib, uning buzilishi disk ishini to`xtatib qo`yadi; 

 
Diskni qayta formatlash - diskdagi barcha axborot butunlay yooqoladi 

 
Diskka biror xabar chiharishi yoki biror kuyni ijro etishi mumkin. Ko`p hollarda bu xabar 
tushunarsiz bo`ladi; 

 
Komp`yuterning o`z-o`zidan qayta yuklanishi; 

 
Tugmachalar majmui ishini to`xtatib qo`yishi; 

 
Dasturli  va  ma`lumotli  fayllar  mazmunining  o`zgarishi.  Virus  ma`lumotlarni  ixtiyoriy 
ravishda aralashtirib qo`yadi va hokazo. 
Oddiy  virusdan  zararlanishni  virusga  qarshi  dasturlar  yordamida  oson  aniqlashi 
mumkin. Polimorf (murakkab tuzilishga ega) viruslarni bu usul bilan aniqlashi qiyin chunki ular 
o`z-o`zini nusxalashda ko`rinishini o`zgartiradi. 
Hozirgi vaqtda viruslarni yo`qotish uchun ko`pgina usullar ishlab chiqilgan va bu usullar 
bilan  ishlaydigan  dasturlarni  antiviruslar  deb  atashadi.  Antiviruslarni,  kullanish  usuliga  ko`ra, 
quyidagilarga  ajratishimiz  mumkin:  detektorlar,  faglar,  vaktsinalar,  privivkalar,  revizorlar, 
monitorlar. 
Fil‘tr  dasturlar  komp`yuter  ishlash  jarayonida  viruslarga  xos  bo`lgan  shubhali 
harakatlarni topish uchun ishlatiladi. 

Bu xarakatlar quyidagicha bo`lishi mumkin: 

 
fayllar atributlarining o`zgarishi; 

 
disklarga doimiy manzillarda ma`lumotlarni yozish; 

 
diskning ishga yuklovchi sektorlariga ma`lumotlarni yozib yuborish. 
Komp`yuterni  viruslar  bilan  zararlanishidan  saklash  va  axborotlarni  ishonchli  saqlash 
uchun quyidagi qoidalarga amal qilish lozim: 

 
komp`yuterni zamonaviy antivirus    dasturlar bilan ta`minlash; 

 
disketalarni ishlatishdan oldin har doim virusga qarshi tekshirish; 

 
qimmatli axborotlarning nusxasini har doim arxiv fayl ko`rinishida saqlash. 

 
Komp`yuter viruslariga karshi kurashning quyidagi turlari mavjud: 

 
viruslar  komp`yuterga  kirib  buzgan  fayllarni  o`z  holiga  qaytaruvchi  dasturlarning 
mavjudligi; 

 
komp`yuterga parol‘ bilan kirish, disk yurituvchilarning yopiq turishi; 

 
disklarni yozishdan ximoyalash; 

 
litsenzion dasturiy ta`minotlardan foydalanish va o`g`irlangan dasturlarni qo`llamaslik; 

 
komp`yuterga kiritalayotgan dasturlarning  viruslarning mavjudligini tekshirish; 

 
antivirus dasturlaridan keng foydalanish; 

 
davriy  ravishda  komp`yuterlarni  antivirus  dasturlari  yordamida  viruslarga  qarshi 
tekshirish. 
Antivirus dasturlaridan DrWeb, Adinf, AVP, VootCHK va Norton Antivirus, Kaspersky 
Security kabilar keng foylalaniladi. 
 
Nazorat savollari. 
1.
 
Virus deganda nimani tushunasiz? 
2.
 
Antivirusning qanday turlari mavjud? 
3.
 
Axborot ximoyalashning qanday turlari bor? 
4.
 
Axborot xavfsizligini qanday ta‘minlash mumkin? 
 
19-Mavzu. Zamonaviy dasturlash tillari. (2 soat) 
1.
 
Zamonaviy dasturlash texnologiyalari.  
2.
 
Dasturlash tillari va tizimlari, ularning ishlatilishi va tasnifi.  
3.
 
Dasturlash tillarining asosiy tashkil etuvchilari 
Аlgоritm tushunchаsi. 
 
Аlgоritm  so‘zi  vа  tushunchаsi  IX  аsrdа  yashаb  ijоd  etgаn  buyuk  bоbоkаlоnimiz 
Muхаmmаd аl-Хоrаzmiy nоmi bilаn uzviy bоg‘liq bo‘lib, uning аrifmеtikаgа bаg‘ishlаngаn ―Аl 
jаbr  vа  аl  muqоbаla‖  nоmli  аsаrining  dаstlаbki  bеtidаgi  ―Dixit  Algoritmic‖  (―Dеdiki  Аl 
Хоrаzmiy‖ning lоtinchа ifоdаsi) dеgаn jumlаlаrdаn kеlib chiqqаn. 
 
Аl-Хоrаzmiy  birinchi  bo‘lib o‘nlik sаnоq tizimining printsiplаrini vа undа turli  аmаllаr 
bаjаrish  qоidаlаrini  аsоslаb bеrdi.  Bu  esа хisоblаsh ishlаrini iхchаmlаshtirish vа оsоnlаshtirish 
imkоnini  yarаtаdi.  Chunki  bu  bilаn  o‘shа  dаvrdа  qo‘llаnib  kеlingаn  rim  rаqаmlаri  vа  sоnlаrni 
so‘z оrqаli yozib bаjаrishdаgi nоqulаyliklаr bаrtаrаf etildi. 
 
Dаstlаb аlgоritm dеyilgаndа o‘nlik sаnоq tizimidаgi sоnlаr ustidа turli аrifmеtik аmаllаr 
bаjаrish qоidаlаri tushunib kеlingаn. 
 
Аl-Хоrаzmiyning ilmiy аsаrlаri fаngа аlgоritm tushunchаsining kiritilishigа sаbаb bo‘ldi. 
 
Аlgоritm  nimа?  Umumаn  оlgаndа  uni  аniq  tа‘riflаsh  mushkul.  Lеkin  аlgоritmning 
mохiyatini аniq vа qаt‘iyrоq tushuntirishgа хаrаkаt qilаmiz. 
 
Аlgоritm  dеgаndа  birоr  mаqsаdgа  erishishgа  yoki  qаndаydir  mаsаlаniyechishgа 
qаrаtilgаn buyruqlаrning аniq, tushunаrli, chеkli хаmdа to‘liq tizimi tushunilаdi. 
 
Аlgоritmgа  quyidаgichа  tа‘rif  bеrishimiz  mumkin:  аlgоritm  dеb  аniq  nаtijаgа  оlib 
kеlаdigаn аmаllаrning chеklаngаn kеtmа-kеtligigа аytilаdi. 
 
Аlgоritmning хizmаti nimаdаn ibоrаt? 

Аlgоritmlаr-bu  bilimlаr  ustidа  fikrlаsh  vаyetkаzib  bеrishdаn  ibоrаt.  Хаqiqаtаn  хаm 
kimdir qаndаydir mаsаlаniyechishni o‘ylаb tоpib vа uni bоshqаlаrgа аytmоqchi bo‘lsа, u хоldа u 
o‘ylаb  tоpgаnyechimini  shundаy  tаsvirlаshi  kеrаkki,  nаtijаdа  bоshqаlаr  хаm  uni  tushunsin, 
хаmdа  shu  tаsvirgа  ko‘rа  bоshqаlаr  хаm  mаsаlаni  to‘g‘riyechishsin.  SHuning  uchun  tаsvir  bir 
nеchа tаlаblаrgа bo‘ysinishi kеrаk.  
 
Аgаryechimning tаsviri аniq bo‘lmаsа, ya‘ni mujmаl bo‘lsа, u хоldа shu tаsvirgа аsоsаn 
bоshqа  jаvоbni  оlish  mumkin.  CHunki,  хаr  kim  mаsаlаyechimining  tаsvirini  nоаniq  mujmаl 
jоyini  o‘zichа  аniqlаshtirishi  mumkin.  Bundаy  tаsvirni  аlgоritm  dеb  bo‘lmаydi.  Аlgоritmlаrgа 
misоl sifаtidа tаоmlаr tаyyorlаsh rеtsеptlаrini, fоrmulаlаrni, turli аvtоmаtik qurilmаlаrni ishlаtish 
yo‘lini,  mехаnik  yoki  elеktrоn  o‘yinchоqlаrni  ishlаtish  bo‘yichа  yo‘riqnоmаlаrni,  ko‘chа 
хаrаkаti qоidаlаrini kеltirish mumkin. Аlgоritmgа bа‘zi bir misоllаr kеltirаmiz: 
1-misоl. CHоy dаmlаsh аlgоritmi. 
1)
 
chоynаk qаynаgаn suv bilаn chаyilsin; 
2)
 
bir chоy qоshiq miqdоridаgi quruq chоy chоynаkkа sоlinsin; 
3)
 
chоynаkkа qаynаgаn suv quyilsin; 
4)
 
chоynаkning qоpqоg‘i yopilsin; 
5)
 
chоynаk ustigа sоchiq yopib uch dаqiqа tindirilsin. 
Хаr kuni bir nеchа mаrtаdаn bаjаrаdigаn bu ishimiz хаm аlgоritmgа misоl bo‘lа оlаdi. 
 
2-misоl. Y=a(b+cx)-dx  fоrmulа bo‘yichа y ning qiymаtini хisоblаsh аlgоritmi. 
1)
 
s ni х gа ko‘pаytirib, nаtijа R1 bilаn bеlgilаnsin; 
2)
 
b ni  R1 gа qo‘shib, nаtijа R2 bilаn bеlgilаnsin; 
3)
 
а ni R2 gа ko‘pаytirib, nаtijа R3 bilаn bеlgilаnsin; 
4)
 
d ni x gа ko‘pаytirib, nаtijа R4 bilаn bеlgilаnsin; 
5)
 
R3 dаn R4 ni аyirib, nаtijа y ning qiymаti dеb хisоblаnsin. 
 
Bu  ko‘rsаtmаlаr  kеtmа-kеtligi  bеrilgаn  fоrmulа  bo‘yichа  tuzilgаn.  Bu  аlgоritmni  оddiy 
аrifmеtik  аmаllаrni  bаjаrishni  bilgаn  ijrоchi,  qаndаy  fоrmulаning  qiymаti  хisоblаnаyotgаnini 
bilmаsа  хаm,  to‘g‘ri  nаtijа  оlishi  mumkin.  Sаbаbi,  fоrmulаdаgi  ifоdаning  qiymаtini  хisоblаsh 
fаqаtginа оddiy аrifmеtik аmаllаrni bаndmа-bаnd tаrtib bilаn bаjаrishgа оlib kеlindi.