Автомобилларда юк ва пассажирлар таши асослари

1 2.7. Огир ва улкан юкларни стационар ва кўчма кранлар 
ёрдам ида ортиш-туш ириш
Вазни огир юкларга меҳнат хавфсизлиги нуқгаи назари- 
дан вазни 80 кг ва ундан орти қ юклар киради. Автомобиль 
транспортида юк таш иш қоидаларига биноан, вазни огир 
юкларга, яъни механизм ёрдамисиз ортиб бўлмайдиган ю к­
ларга вазни 250 кг дан ортиқ, думалатиб судраладиган ю клар­
га 400 кг дан ортиқ юклар шартли равишда киритилади.
192

---

Ортиш-тушириш операцияларини бажариш нуқтаи назари- 
дан оғир вазнли юклар бир турда эмас. Автомобиль транспор­
тида ташиладиган барча юклар ичида уйиб ташилувчи юклар- 
дан кейингиси ёки иккинчи ўринда турувчи оғир юклар вазн­
ли ва узун ўлчамли юклардир. Л екин ортиш -туш ириш опера­
цияларини бажариш қийинлиги ва оғирлигига кўра уларни 
механизациялашнинг ахдмияти катгадир.
О гир вазнли ю кларни ортиш -туш ириш учун иш латила- 
диган кўтариш -элтиш м ехан изм ларин и нг асосий турлари 
кранлар ва автокранлардан иборат. К ранлар, ўз навбатида, 
стационар, ярим стационар ва кўчма бўлиш и мумкин.
М уайян ортиш -туш ириш ж ойларига д ои м и й ёки узок, 
вақт иш лаш га мўлжалланиб ўрнатилган юк кўтаргичлар ста­
ц ион ар ва ярим стаци он ар кранлар қаторига киради. А йни 
объект ичида конструкциясига кўра қи й ин чили кси з кўчувчи 
орткичлар кўчма кранлардир. Бундай кранларн и б и р ж о й ­
дан и кки н чи ж ойга кўчириш да уларни д ем он таж -м он таж
қилиш талаб этилм айди. Баъзида уларни трей лер ва арава- 
чалар ёрдам ида кўчирилади.
С тац и он ар ва яри м стац и о н ар кран л ар н и харид қи лиш
ва м онтаж лаш катта хараж атлар б илан б оғли қ. Агар улар­
дан унумли ва узлуксиз ф ой д ал ан и л са, орти ш (туш ириш ) 
иш лари тан н ар х и н и н г арзон л аш и ш и ту ф ай л и , қ и ли н ган
хараж атларни қи сқ а вақт ичида қоп лаш и м ко н и бўлади. 
Бундай кранлар орти ш -туш ири ш и ш и ни м ехан изаци ялаш ­
нин г ю қори унум дорликка эга бўлган воситаларидир. С та­
ционар ва ярим стационар кранларга тў р ттая н ч л и , кўприк- 
си м о н , м и н орали ва портал к ран лар киради.
Т ўрттаян чл и кранлар юк обороти катта тем ир йўл стан- 
ц и ялари да,м етроп оли тен қури ли ш л ари , тем и р -б ето н д е- 
таллари иш лаб ч и қ ар и ш ва уларни тр ан сп о р т в о си тал ар и ­
га орти ш да сан оат к орхон ал ари д а и ш лати лади. М азкур 
к р а н н и н г асосий элем ен тлари : қўзғалувчи тая н ч л ар , та- 
ян ч ларн и бирлаш тирувчи ф ерм а ко н стр у к ц и яси , ю к кўта- 
рувчи илгакли электр тел ьф ер , электр д ви гатель кучи б и ­
лан қўзғалувчи аравачалар, б арча б о ш қ ар и ш пан ели б и ­
лан ж и ҳозлан ган кран и ш ч иси каби н аси .
К ўп ри кси м он к р а н н и н г асо си й элем ен тл ари тўрт та- 
ян ч ли кранлард аги д ек, ф ақ ат унда қўзғалувчан таян ч л ар 
ва ер ю засидаги кран излари ўрн ига б и н о ва и н ш оотлар
13
— 
5
. 
Хўжаев
193

---

д еворларидаги таян ч нуқта ва излар бўлиб, улар кўп и нча 
сан оат корхон алари цехларида, катта базаларда ва усти 
о ч и қ м айдон ларда ю кларн и суриш ва о р ти ш -туш и ри ш
о п ер ац и ял ар и н и баж ариш да иш латилади.
Тўрт таянч л и ва кўп ри кси м он кран лард а ю кларни уч 
йўналиш , яъ н и ю қори га (пастга), кўн далан г ва бўйлам а 
й ўналиш ларда си лж и тиш мумкин.
М инорали кранлар асосан қурилиш ларда ю кларни вер­
ти кал йўналиш да ҳаракатлан ти ри ш учун хизм ат қи лади, 
ш ун и нгдек о р ти ш -туш и ри ш о п ер ац и ял ар и н и ҳам баж а- 
ради.
П ортал к ран л ар сув ҳавзалари ёқ аси д а ҳам да улкан 
гидротехник қури лиш ларда иш лати либ, уларн и нг иш лаш
там о й и л и м и н о р ал и к р а н н и к и б илан б и р хил. П ортал 
к р ан н и н г юк кўтарувчанлиги анча катга бўлиш и билан 
бирга стр ел аси н и н г узунлиги ҳам н исбатан катгадир.
А втомобиль ш ассиси ёки бош қа ўзию рар ш асси га ўрна- 
тилган кранлар д о н ал и ю кларн и автом оби лларга орти ш - 
туш ириш ҳам да м онтаж лаш и ш лари н и баж ариш да қўлла- 
нилади.
А втою клагич — э н г универсал о р ти ш -туш и ри ш меха- 
н и зм и д и р. А й н и қ са, улар ю к ҳовлилари ва ом бор ичида 
қ и сқа м асоф аларга ю к кўтариб еткази б бериш ҳамда о р ­
ти ш -туш и ри ш и ш лари ни баж ариш да беқиёс сам аралидир. 
А втою клагичлар автом оби ль ш ассисида ёки электр кувва­
ти (аккум улятор батареяси ) билан ҳаракатланади.
А втою клагичнинг асосий иш органи икки параллел вил­
ка кўриниш идаги консоль ушлагич бўлиб, у ю кларни кутар- 
ган ҳолда қи сқа м асоф ага кўчириб беради. Вилкали уш ла­
гич телескоп ик рам ада ги гидромеханизм ёрдам ида ю қори- 
га ва пастга юк би лан ҳаракат этади. Т ел е ск о п и к рам ани 
14-15° орқага қиялатиш орқали ю к билан ҳаракатланувчи 
юклагич турғунлиги анча ошади. Автоюклагичларда бир неча 
хилдаги уш лагичлар тўплами (чўмич, крю к-и лгакли стр е­
ла, грейф ер ёки қисқичли ушлагич ва ҳ. к.) бўлади.
К и ч и к габари тли, аккум уляторли ю клагичлар ом бор 
ичидаги ш табеллар орасидаги тор йўлакларда ҳаракатла- 
ниш и осон . У ларни н г м анёвр қи л и ш и автокран га н и с б а­
тан ан ч а ю қори. Бундай ю клагичлар автоф ургон ва т е ­
мир йўл ю к вагонлари ичига ки ри б о р ти ш -ту ш и р и ш иш -
194

---

лари ни бемалол баж аради. Э лектр ю клаги ч лар ҳам кўтар- 
гичлар тўплам и би лан таъ м и н л ан ад и .
Ортиш-тушириш ишларини таком и л л аштири ш транспорт 
воситаларининг бекор туриш вақгларини қисқартириш ҳисо- 
бига уларнинг иш унумини ош иради. Пакетлаб ва контей­
нерлаб таш иш ни кенгайтириш ортиш-туш ириш в
<1
омбор иш ­
ларини комплекс механизациялаш им конини беради.