Автомобилларда юк ва пассажирлар таши асослари

З - б о б
А В Т О М О Б И Л Ь Т Р А Н С П О Р Т И Д А Ю К  
Т А Ш И Ш Н И Т А Ш К И Л Қ И Л И Ш А С О С Л А РИ
Ю к т а ш и ш н и т а ш к и л э т и ш д ей ил ган д а ю к л а р н и б е л ­
ги л а н га н ж о й г а ўз в а қ т и д а ва у р и н т и р м а г а н ҳ о л д а м и н и - 
мал пул ва м о д д и й х а р а ж а т б и л а н е т к а зи б б ер и ш б и л ан
б о ғ л и қ т р а н с п о р т о п е р а ц и я л а р и т и з и м и т у ш у н и л ад и .
А в т о м о б и л ь т р а и с п о р т и л а ю к т а ш и ш ва у н и р е ж а л а ш - 
т и р и ш а с о с л а р и қ у й и д а ги л а р д а н иборат:
— х а л қ х ў ж ал и ги р е ж а с и а с о с и д а ж о р и й (й и л , ч о р а к , 
о й ) ва о п е р а т и в (к у н , с м е н а ) ю к т а ш и ш р е ж а л а р и ту зи ш ;
— м и ж о зл ар (ю к э г а л а р и ) ва а в т о м о б и л ь т р а н с п о р т и
к о р х о н а с и ў р т а си д а ш а р т н о м а л а р т у зи ш ;
— т р а н с п о р т в о с и т а с и н и н г ж о й л а р д а г и и ш и н и т а ш ­
ки л э т и ш ва ун и б о ш қ а р и ш ;
— б а ж а р и л а д и г а н и ш л а р н и н а зо р а т қ и л и ш , ҳ и со б л аб
б о р и ш ва т аҳ ли л эт и ш .
3 .1 . Юк
Ю к т а ш и ш о б ъ е к т л а р и га к о н қ а зи ш ва и ш л о в б ер и ш
с а н о а т л а р и , қ у р и л и ш , сав д о ва б о ш қ а т а ш к и л о т л а р н и н г
м аҳ су л о тл ар и ҳ ам д а у й -р ў з ғ о р б у ю м л а р и к и р а д и . Э гаси га 
е т к а з и б б е р и ш м а қ с а д и д а қ аб у л қ и л и н и б , т а ш и л а ё т г а н
п р е д м е т л а р ю к д е б ат ал ад и . Ю к л а р а й н и б ую м (т о в ар ) ва 
т а р а л а р д а н и б о р а т б ў л и ш и м у м к и н . Т а ш и л га н б ар ч а ю к ­
л а р то н н ал а и ф о д ал ан у вч и о ғ и р л и к ў л ч ам и д а б ў ли ш и ш арт. 
Б о ш қ а ў л ч а м л а р (л и т р , д о н а , куб м е тр ) т о н н а га ў т к а з и -
26

---

л ад и . А к с а р и я т ю к л а р та рас из т а ш и л а д и ва у л а р н и т арасиз 
т аш иш  д ей и л ад и .
Ю к (т о в а р )н и н г с о ф о ғ и р л и г и нет т о, ю к н и н г т а р а б и ­
л ан о ғи р л и ги брутто, т а р а н и н г ўз о ғи р л и ги т ара д еб атал а­
д и .
Т а ш и ш н и т а ш к и л э т и ш д а ю к л а р т о н н а л а р д а ў л ч а н у в - 
чи б рутто б и л а н ҳ и с о б л а б б о р и л а д и .
Т р а н с п о р т ва о р т и ш -т у ш и р и ш в о с и т а л а р и ю к л а р ху- 
с у с и я т л а р и га ва ўз н а в б а т и д а ю к л а р м аъ л у м т р а н с п о р т ва 
о р т и ш -т у ш и р и ш в о с и т а л а р и т а л а б л а р и г а м о с б ў л и ш и т а - 
л а б эт и л ад и.
К ў п ч и л и к ю к лар атро(1)-муҳит т аъ си р и га м о й и л бўлади. 
Б аъзи ю к лар ҳ ав о н и н г н ам л и ги т а ъ с и р и д а к о р р о зи я (зан г- 
л а ш )г а уч рай ди ; ай р и м ю к л ар (тез б узи лувчи о з и қ -о в қ а т
б ую м лари ) га ю қ о р и д ар аж али ҳарорат, саб зав о т ва ҳўл м ева 
ҳам да б о ш қ а б аъ зи ю кларга э с а с о в у қ ҳаво та ъ с и р этади .
Т а ш и ш ж а р а ё н и д а б ар ч а ю к л а р т у р л и х у с у с и я т л а р и га
кў р а гу р у \л а н а д и : м а с а л а н , за р у р б ў л ган т р а н с п о р т в о с и - 
т а с и т у р и , ж о й л а ш т и р и ш (у п а к о в к а л а ш ) х а р а к т е р и , о м - 
б о р л а р д а с а қ л а ш ш а р о и т и , ю к л а р к л а с с и ва ҳ.к.
Т у р л а р и га к ў р а : с а н о а т , қ и ш л о қ х ў ж а л и к , қ у р и л и ш , 
с а в д о ва к о м м у н ал х ў ж а л и к ю к л а р и б ў л и ш и м у м к и н .
О р т и ш -т у ш и р и ш и ш л а р и г а кўра ю к л ар : д о н а л и , ую б 
т а ш и л у в ч и ва қ у ю л у вч и ю к л а р га б ў л п н а д и . Т ар ал м ю к ­
л а р , о д ат д а, д о н а л и ю к л а р га к и р и т и л а д и . У ю б т а ш и л у в ­
чи ю к л а р га с о ч и л у в ч а н ю к л а р (қ у м , ш ага л , т о ш к ў м и р , 
ўти н ва ҳ .к.) к и р а д и . С о ч и л у в ч а н ю к л а р га д о н ва ш унга 
ў х ш аш м аҳ су л о тл ар к и р а д и . Д о н а л и ю к л а р н и т а ш и ш д а
улар ж о й м и к д о р и б и л а н ҳ и с о б л а б б о р и л а д и .
О ги р л и г и г а кў р а ю к л а р м е ъ ё р и й о г и р л и к д а г и ва о ги р
м а с с ал и ю к л ар га б ў л и н а д и . Т а р а л и ва д о н а л и ю к л а р н и н г
ж о и з м е ъ ё р и й о г и р л и г и — 250 кг, д у м а л а т и л а д и г а н ю к ­
л а р уч ун — 400 кг. К ў р с а т и л га н м и к д о р д а н о г и р б ў лган
ю к л а р о ги р м а с с ал и ю к л а р қ а т о р и г а к и р и т и л а д и . А гар 
ю к о г и р л и г и 4 -5 т о н н а д а н о р т и қ б ў л с а , у н и т а ш и ш учун 
м ахсус т р а н с п о р т в о с и т а с и т а л а б қ и л и н а д и .
Ў л ч ам лар и га кўра ю клар: габ ар и тд аги , я ъ н и ав т о м о б и л - 
н и н г с т а н д а р т к у зо в и д а т а ш и л и ш и м у м к и н б ў л ган ю к л ар
ва н о га б а р и т ю к л ар га б ў ли н ад и . Н о га б а р и т ю к л ар га б ал а н - 
д л и г и 2 ,5 м , э н и 2 ,0 м ва у зу н л и ги 3,5 м (у зу н ў л ч о в л и
27

---

ю к л ар д ан т а ш қ а р и ) д ан о р т и қ ў л ч а м л и ю к л ар к и р ад и . Узун 
ўлчам ли ю к ларга узунли ги кузов узун ли ги га кучи им ча у н и н г 
уч дан б и р қ и с м и ва у н д а н ҳ ам узун ю к л а р к и р а д и .
Н о га б а р и т ю к л ар ф а қ а т г и н а д ав л а т а в т о м о б и л ь н а зо р а - 
т и (Д А Н ) р у х сати га б и н о а н ва қ н зи л ч и р о қ (б ел ги ) ў р н а - 
т и л г а н ҳ о л д а т а ш и л и ш и м у м к и н .
Т а ш и ш д а г и х а в ф с и з л и к д а р а ж а с и г а кўра ю к л а р М Д Ҳ
д ав л а т л а р и д а 7 гуруҳга б ў л и н ад и :
1-гуруҳ — х а в ф л и л и г и к а м (қ у м , ш ага л , т у п р о қ , ғи ш т
ва ҳ .к .);
2-гу р у ҳ — т е з а л а н г а л а н у в ч и ю к л а р (б е н з и н , а ц е т о н , 
к и н о п л ё н к а ва ҳ.к );
3 -гуруҳ — и с с и қ ва ч а н г ч и қ а р у в ч и (ц е м е н т , а с ф а л ь т , 
о ҳ а к ва ҳ .к .);
4 -гу р у ҳ — к у й д и р у в ч и (к и с л о т а ва и ш қ о р л а р );
5 -гуруҳ — б а л л о н д а т а ш и л у в ч и с и қ и л г а н ва с у ю л т и - 
р и л га н газлар;
6 -гу р у ҳ — н о г а б а р и т (ў л ч а м и га кў р а х а в ф л и ю к л а р );
7 -гуруҳ — п о р т л о в ч и , за ҳ а р л и ва р а д и о а к т и в м о д д а- 
л а р .
Х ал қ ар о ю к т а ш и ш қ о и д а л а р и га б и н о а н О вр у п о д ав л ат - 
лари хавф л ил и к дараж аси га кўра Б и рлаш ган М и л л атл ар т аш - 
к и л о т и э к с п е р т л а р қ ў м и та с и т а в с и я с и г а кў р а ю к л а р н и т а ­
ш и ш учун A D R к е л и ш у в и н о м и б и л а н т а ш и л у в ч и бую м ва 
т о в а р л а р н и т а ш и ш учун х а л қ а р о к о н в е н ц и я қ аб у л қ и л и н - 
ган б ў ли б , у н д а ю к л ар х а в ф л и л и к д а р а ж а с и г а б и н о а н қ у й - 
и д аги 9 т а с и н ф г а б ў л и н ад и :
1 -с и н ф — п о р т л о в ч и м о д д а ва т о в а р л а р ;
2 -с и н ф — газлар: с и қ и л г а н ё к и ю қ о р и б о си м б и л ан
с у ю л т и р и л га н ;
3 -с и н ф — с у ю қ ё н и л г и л а р ;
4 .1 .-с и н ф — ён у в ч и қ а т т и қ ж и с м л а р ;
4 .2 .-с и н ф — ўзи ё н и б к е т и ш х у су си ятли м о д д ал ар ;
4 .3 .-с и н ф — сув т е ги ш и н а т и ж ас и д а газ ч и қ ар у в ч и м о д ­
д а л а р ;
5 .1 .-с и н ф — о к с и д л о в ч и м о д д ал ар ;
5 .2 .-с и н ф — о р г а н и к п е р е о к с и д (ўта о к с и д )л а р ;
6 .1 .-с и н ф — заҳ ар л и м о д д ал ар :
6 .2 .-с и н ф — ю қ у м л и (и н ф е к ц и о н ) м о д д ал ар ;
7 -с и н ф — р а д и о а к т и в м одд алар;
28

---

8 -с и н ф — к о р р о з и я л ан у в ч и м одд алар;
9 -с и н ф — ҳ а р хил х а в ф л и м о д д а ва т о в а р л а р (ю қ о р и д а - 
ги с и н ф л а р га ки р и ти л м агам ).
А в т о м о б и л л а р н и н г ю к к ў т а р у в ч а н л и гидам ф о й д а л а - 
н и ш . Бу к ў р с а т к и ч ю к н и н г (н и с б и й о г и р л и г и ) ҳ а ж м и й
о г и р л и г и ва т а ш и ш г а т а й ё р л а н г а н л и г и (ж о й л а ш т и р и ш , 
б о ғл а ш , п р е с с л а ш ва ҳ .к .) б и л а н б о ғ л и қ б ў л и б , ю к л а р 4 
та с и н ф г а б ў л и н ад и :
1 -с и н ф — а в т о м о б и л и и н г ю к к ў т а р у в ч а н л и г и д а н ф о й - 
д а л а н и ш д а р а ж а с и — 1;
2 -с и н ф — а в т о м о б и л и и н г ю к к ў т а р у в ч а н л и г и д а н ф о й - 
д а л а н и ш д а р а ж а с и — 0 ,9 -0 ,7 1 (0 ,8 );
3 -с и н ф — а в т о м о б и л н и н г ю к к ў т а р у в ч а н л и г и д а н ф о й - 
д а л а н и ш д а р а ж а с и — 0 ,7 0 -0 ,5 1 (0 ,6 );
4 - с и н ф — а в т о м о б и л н и н г ю к к ў т а р у в ч а н л и г и д а н ф о й - 
д а л а н и ш д а р а ж а с и — 0 ,5 ва у н д ан кам .
Ю к л а р н и бу х и л д а т а с н и ф л а ш I т о н н а ю к т а ш и ш т а - 
р и ф и (ҳ а қ и )н и б е л г и л а ш уч ун к е р а к .
Ю к л а р н и ҳ ар хи л с и н ф л а р г а к и р и т и ш у ч у н м ахсус 
т а с н и ф н о м а и ш л а б ч и қ и л г а н .
Баъзи ю клар т а ш и ш г а т ай ёр л и ги га кў р а ҳ ар хил си н ф га 
м ан суб б ўли ш и м у м ки н . М а с а л а н , п р ессл ан ган х а ш а к (со ­
м он ) 2 -с и н ф га , п р ессл ан м аган и э с а — 4 -с и н ф г а теги ш л и .
Ю к л ар т а ш и ш д а ги х а в ф с и з л и к т е х н и к а с и ва м еҳ н ат
м у ҳ о ф а з а с и т а л а б л а р и г а к ў р а ҳам т а с н и ф л а н а д и .
Т а ш и ш ш а р т л а р и г а к ў р а ю к л а р қ у й и д а ги ч а т а с н и ф - 
л а н и ш и м у м к и н :
— о д д и й , я ъ н и ҳеч қ а н д а й м ах су с м о с л а м а т а л а б э т - 
м а й д и г а н ;
— т е з б у зи л у вч и (о з и қ -о в қ а т м а ҳ с у л о тл а р и ), у л а р н и т а ­
ш и ш учун м ахсус с а н и т а р и я ва ҳ а р о р а т ш а р т -ш а р о и т л а - 
р и зар у р ;
— ў тк и р ва ё қ и м с и з ҳ и д л и ;
— т и р и к ж о н з о т л а р (м о л ва қ у ш л а р ). Бун дам м о л л а р - 
н и т а ш и ш уч ун т р а н с п о р т в о с и т а л а р и т а ш и л у в ч и м о л - 
л а р н и й ўлд а о з и к д а н т и р и ш ва у л ар а х л а т и и и т о з а л а ш ва 
ҳ .к .л а р г а м о с л а н г а н б ў л и ш и зарур.
О м б о р л а р д а с а к д а ш ш а р т -ш а р о и т л а р и га к ў р а ю к л а р
4 гуруҳга б ў л и н ад и :
29

---

— ё ғи н гар ч и л и к ва ҳарорат ўзгариб тури ш и д ан б узилм ай- 
д и ган (қум, ш ағал, м айд алан ган то ш , т о ш к ў м и р ва ҳ.к.). Бун- 
д ай ю кларни усти о ч и қ майдончаларда сақлаш мумкин.
— ё ғ и н г а р ч и л и к т а ъ с и р и д а б у зи л а д и га н (м е т а т л ва м е ­
талл б у ю м л а р , ғи ш т ва ҳ .к ). Б у н д ай ю к л а р усти б е р к а й - 
в о н ч ал ар д а с а қ л а н и ш и зарур.
— ё ғ и н г а р ч и л и к ва ҳ а р о р а т н и н г ў зг а р и ш и н а т и ж а с и ­
д а б у зи л у в ч и ю к л а р . Б у н д а й ю к л а р н и б е р к и т и л г а н ва 
и с с и қ (со в у қ ) н и и з о л я ц и я л о в ч и ва м ў ъ тад и л ҳ а р о р атл и
х о н а л а р д а с а қ л а ш т а л а б э т и л а д и (тез б у зи л у в ч и т о в а р л а р
м у зл атги ч л ар д а, м у зл а ш и м у м к и н б ў л м аган с у ю к д и к л а р
э с а и с и ти л у в ч и о м б о р л а р д а ва ҳ.к );
— м ах су с р езе р в у а р (и д и ш ) л а р д а с а қ л а н у в ч и ю к л ар
(с у ю қ ё н и л ғ и , м о й л а р ва ш у к а б и л а р ).
Ж о й л а б с а р а н ж о м л а ш (у п а к о в к а л а ш ) х а р а к т е р и га кў р а 
ю к л а р т а р а л и ва т а р а с и з х и л л ар га б ў л и н а д и .
Ю к л ар н и т а с н и ф л а ш т р а н с п о р т в о си т аси , т а ш и ш усул- 
л а р и д а н я х ш м р о қ ф о й д а л а н и ш , о р т и ш -т у ш и р и ш и ш л а - 
р и д а м е х а н и з а ц и я д а н ф о й д а л а н и ш учун за р у р д и р .