Avtomobilni boshqarish va harakatlanishda yo‘L

Rtish=G a *ϕ.

Izoh: Bunda, Rtish – tishlashish kuchi; ϕ – tishlashish koeffitsiyenti; Ga – avtomobilning og‘irlik kuchi.

Tishlashish koeffitsiyenti yo‘l va shina holatini belgilaydi. Yo‘lning g‘adir-budurligi oshganda tishlashish koeffitsiyenti oshadi. Ishlatilgan shinaga nisbatan yangisining yo‘l bilan tishlashish koeffitsiyenti katta bo‘ladi.

Tishlashish koeffitsiyentining kattaligiga quyidagi faktorlar orqali belgilanadi:

• 
  shinadagi bosim;
  
• 
  harakatlanish tezligi;
  
• 
  yo‘l qoplamasining ho‘lligi;
  
• 
  shina va yo‘l harorati.
  

Avtomobilni tormozlashda xavfsizlik va mumkin bo‘lgan eng katta tortish kuchi yo‘l bilan g‘ildirakning tishlashishiga bog‘liq bo‘ladi.
Agar tortish kuchi tishlashish kuchidan kam bo‘lsa, yetaklovchi g‘ildiraklar
o‘rniga aylanmasdan dumalaydi. Agar yetaklovchi g‘ildiraklardagi tortish kuchi tishlashish kuchidan katta bo‘lib ketsa, avtomobilning yetaklovchi g‘ildiraklari o‘z joyida aylanib harakatlanishi mumkin.
Tishlashish koeffitsiyenti yo‘l qoplamasining tipi va holatiga bog‘liq bo‘ladi. Qattiq qoplamali yo‘llarda tishlashish koeffisiyenti qiymati shina va yo‘lning mikronoteksliklari orasidagi ishqalanishga asoslangan bo‘ladi. Qattiq qoplama namlanganda tishlashish koeffitsiyenti sezilarli kamayadi. Bu tuproq mayda zarrachalari va suv aralashmasidan hosil bo‘lgan plyonkadan bo‘ladi. Plyonka ishqalash yuzalarini ajratib, shina va qoplamaning o‘zaro hamkorligini susaytiradi, natijada tishlashish koeffitsiyenti kamayadi. Yo‘lda shinaning sirpanishida ularning kontakt zonasida elementar gidrodinamik pona hosil bo‘lishi mumkin, u proyektorning qoplamadan ko‘tarilishiga olib keladi. Bunday joyda shina va yo‘lning kontaktini suyuqlik ishqalanishi almashtirib, tishlashish koeffitsiyenti eng kam ko‘rsatkichda bo‘ladi. Deformatsiyalanadigan yo‘llarda tishlashish koeffitsiyenti tuproq xususiyatiga bog‘liq. Yetak- lovchi g‘ildirak proyektori chiziqlari tuproqqa botib, yo‘l bilan g‘ildirakning yaxshi tishlashishini ta’minlaydi.
Tishlashish koeffitsiyenti qiymatiga, shuningdek, shina protektorining naqshlari ham ta’sir qiladi. Yengil avtomobillar shinalari mayin naqshli bo‘ladi. U qattiq qoplamali yo‘llarda yaxshi tishlashishni ta’minlaydi.
Yuk avtomobillari va yuqori o‘tuvchanlikka ega bo‘lgan avtomobillar shinalarining protektor naqshlari yirik va baland bo‘ladi. Bunday yirik va baland naqshlar tuproqli yo‘llarda tuproqqa kirib, yo‘l bilan tishlashishni yaxshilaydi.
Tishlashish koeffitsiyenti qiymati shinaning yo‘lga nisbatan sirpanish tezligiga bog‘liq bo‘ladi. Dumalamasdan sirpanish (g‘ildirak blokirovka bo‘lib qolishi) paytida tishlashish koeffisiyenti taxminan 15%ga kamayadi. Shuning uchun g‘ildirak aylanib turganda blokirovka arafasida tormozlash blokirovka bilan tormozlangandan ancha unumli bo‘ladi. Shuning uchun hozirgi paytda zamonaviy avtomobillarning tormoz tizimida albatta ABS (antiblokirovachnoye sistema)lar, ya’ni g‘ildiraklarni sirpanishdan oldini oluvchi qurilmalar o‘rnatiladi.
Shinaning yo‘l bilan tishlashishi harakatlanish xavfsizligi nuqtai nazaridan juda katta ahamiyatga ega. U sirpanishsiz harakatlanganda tormozlash mumkinligi va uning shiddatini belgilaydi.
Sirpanchiq yo‘llarda tishlashish koeffitsiyentining yetarli bo‘lmagani yo‘l-transport hodisalarining asosiy sababi hisoblanadi.
Yonlanma (ko‘ndalang) tishlashish koeffitsiyenti xuddi shunday
faktorlarga bog‘liq bo‘ladi (odatda uni 0,7 deb qabul qiladilar).
Tishlashish koeffitsiyenti yetarli bo‘lmagani o‘rtacha 16%, noqulay yil fasllarida 70% gacha yo‘l-transport hodisalarining sababchisi bo‘ladi. Yo‘l qoplamalarining sirpanchiq bilan kurashi xalqaro komissiya tomonidan harakatlanish xavfsizligini ta’minlaydigan tishlashish
koeffitsiyenti 0,4 dan kam bo‘lmasligi belgilangan.
Mototsikllarning harakati ham, tortish kuchi va harakatlanishga qarshilik ko‘rsatuvchi kuch va inersiya kuchi ta’siri ostida bo‘ladi. Ular orasidagi munosabat xuddi shu harakatlanish muvozanati tenglamasi bilan ifodalanadi. Masalan, avtomobilga ko‘ndalang kuch ta’sir etganda, u stabilizatsiya momenti vujudga kelishi uchun o‘z turg‘unligini saqlab qoladi.

1.