Axborot -taʼlim muhitida bakalavr talabalarining raqamli madaniyatini shakllantirish texnologiyalari

AXBOROT -TAʼLIM MUHITIDA BAKALAVR TALABALARINING RAQAMLI MADANIYATINI SHAKLLANTIRISH TEXNOLOGIYALARI
Maxmudov Abrorjon Zakirovich
Namangan davlat universiteti
O`qituvchi
Tel: [phone] e-mail: [e-mail]
Annotatsiya: Ushbu maqolada bakalavr talabalarining raqamli madaniyatini shakllantirishda aynan qanday texnologiyalarni qo`llash, shu bilan birga jadal rivojlanayotgan axborot asrida qanday resurslardan oqilona foydalanish jarayonlari yoritib borilgan.
Kalit so‘zlar: raqamlashtirish, axborot texnologiyalari, raqamli texnologiya, raqamli madaniyat, raqamli ravonlik.
ТЕХНОЛОГИИ ФОРМИРОВАНИЯ ЦИФРОВОЙ КУЛЬТУРЫ СТУДЕНТОВ БАКАЛАВРИАТА В ИНФОРМАЦИОННО-ОБРАЗОВАТЕЛЬНОЙ СРЕДЕ
Махмудов Аброржон Закирович
Наманганский государственный университет
Учитель
Тел: [phone] e-mail: [e-mail]
Аннотация: В данной статье описывается, какие именно технологии использовать при формировании цифровой культуры студентов бакалавриата, а также процессы рационального использования ресурсов в быстро развивающемся информационном веке.
Ключевые слова: цифровизация, информационные технологии, цифровые технологии, цифровая культура, цифровая беглость.
TECHNOLOGIES FOR FORMING DIGITAL CULTURE OF BACHELOR STUDENTS IN INFORMATION AND EDUCATIONAL ENVIRONMENT
Makhmudov Abrorjon Zakirovich
Namangan State University
Teacher
Tel: [phone] e-mail: [e-mail]
Abstract: This article describes which technologies to use in the formation of digital culture of undergraduate students, as well as the processes of rational use of resources in the rapidly developing information age.
Key words: digitalization, information technology, digital technologies, digital culture, digital fluency.
Zamonaviy jamiyat jadal rivojlanmoqda va uning axborot resurslari doimiy ravishda to'ldirilmoqda. Bugungi kunda ta'lim mazmuni bilan samarali o'zaro aloqada bo'lgan talabalarning kasbiy rivojlanish sub'ektlari sifatida roli va bu o'zaro ta'sirda vositachi va "navigatorlar" sifatida o'qituvchilarning roli sezilarli darajada oshib bormoqda. Shu munosabat bilan talabalarning axborot ta'lim muhiti resurslarini tanlash va ulardan foydalanish orqali o'z ta'lim mazmunini shakllantirishga tayyorligi muammosi mavjud. Rasmiy va norasmiy ta'limning integratsiyasi, uni ochiq axborot muhitida shaxsiylashtirish va individual ta'lim traektoriyalari amaliyoti orqali ta'limni individuallashtirish sharoitida muammoning dolzarbligi kuchayadi. Ushbu tadqiqotning maqsadi universitet talabalarining raqamli ta'lim muhitida madaniyatni to’g’ri yo’naltirish mazmuni bilan o'zaro munosabatlarining hozirgi holatini aniqlashdan iborat. Dissertasiya ishimizda metodologiya va tadqiqot usullari, anketa usuli empirik tadqiqotning asosiy vositasidir. Tahlillardan kelib chiqqan holda mualliflik so'rovnomasi talabalarning ta'lim mazmunini tanlash va undan foydalanishdagi afzalliklarini aniqlash va natijalarni o'qituvchilarning fikri bilan bog'lash uchun ishlatilgan. Ma'lumotlarni tahlil qilish, ularni tizimlashtirish va respondentlarni klasterlash uchun K-means usuli qo'llanildi. Natijalar va ilmiy yangilik talabalar tomonidan eng ko'p va kam foydalaniladigan raqamli ta'lim madaniyati mazmunining turlari aniqlandi. 
Har xil ta'lim mazmunining har bir turining dolzarbligi baholanadi. Talabalar uchun tarkibni tanlash ularning ta'lim profili (gumanitar va mutaxasislik fanlar) bilan belgilanadi. Bundan tashqari, har tomonlama sifatli va miqdoriy ma'lumotlarni tahlil qilish asosida axborot ta'lim muhitida talabalarning tipologik geterogenligi isbotlangan. Respondentlarning ta'lim resurslarini jalb qilish darajasining belgilangan ko'rsatkichlari asosida ma'lumotlar klasteri mualliflarga talabalar o'rtasida tipologik guruhlarni ("passiv", "faol", "ilg'or", "professional-yo'naltirilgan" va "gumanitar") aniqlash imkonini berdi. 
Ushbu tipologik guruhlarning universitet ta'limining turli bosqichlarida (IT va pedagogik mutaxassisliklar bo'yicha bakalavr) namoyon bo'lishi kuzatiladi. Talabalarning ta'lim mazmunidan foydalanishga unumli va moslashuvchan motivatsiyasi aniqlandi. Ta'kidlanishicha, talabalar o'z faoliyatini raqamli ta'lim madaniyati bilan o'zaro munosabatda baholaydilar va motivatsiya samaradorligi o'qituvchilar baholaganidan ancha yuqori. Olingan natijalar mualliflarga raqamli ta'lim madaniyati muhitini shaxsiylashtirish turli qiziqish va ta'lim mazmunidan foydalanish motivatsiyasiga ega bo'lgan talaba guruhlari talablarini hisobga olgan holda tuzilishi kerakligini aytishga imkon beradi. Raqamli ta'lim muhitida kontentdan foydalanish va muloqot qilish timsoli ostida bo'lajak mutaxassislar faoliyatining o'ziga xos madaniyati va xususiyatlari to'g'risida zarur ma'lumotlarni to'plash uchun kasbiy ta'limni tashkil etishda zamonaviy Big Data vositalaridan foydalanish va qo'shimcha uslubiy resurslarni izlash kerak. Tadqiqot materiallari va natijalari talabalarning raqamli ta'lim madaniyati mazmuni bilan o'zaro munosabatlarini qo'llab-quvvatlash va rivojlantirish bo'yicha tavsiyalar ishlab chiqish uchun asos bo'lishi mumkin. Bundan tashqari, tadqiqot materiallari ushbu o'zaro ta'sirning ma'nosini o'zgartirishga hissa qo'shishi mumkin, bu talabalar tomonidan o'z ta'limini individual kasbiy o'zini o'zi rivojlantirish sifatida tushunishdan iborat bo'lishi kerak.
Raqamli texnologiyalardan foydalanish XXI asr oliy ta'lim talabalarining ehtiyojlarini yaxshiroq qondirish uchun ta’lim olish va o'qitishda madaniy amaliyotlarning o'zgarishini qanday qo'llab-quvvatlashini kengroq yoritishimiz darkor. Talabalarning o'zgaruvchan ehtiyojlari haqida qisqacha muhokama qilib, so'ngra raqamli texnologiyalarning o'qitish va o'qishga umumiy ta'siri ko'rib chiqiladi. Raqamli texnologiyalar ishtirokchi pedagogik yondashuvni qo'llash va rasmiy ta'limni norasmiy ta'limni aralashtirish orqali qanday qilib faolroq va moslashuvchan o'rganish tajribasini taqdim etish mumkinligini taklif qilinadi. Nazariya va amaliyotni birga olib borgan holda biz yuqori samaradorlikka erishishimiz darkor.
Raqamli madaniyat deganda talabalarning o’quv jarayoni va muhitining bir qismi sifatida Internet texnologiyasi va aloqasi bilan shug’ullanish uchun xulq-atvori, axloqi va ishtiroki tushuniladi. Talabalar bir vaqtning o'zida ularning o'rganishlarini o'zgartiradigan raqamli o'quv materiallari yoki mobil qurilmalarga do'stona munosabatda bo'lishadi. Raqamli madaniyat mavjudligini o’quv jarayonida raqamli o’quv resurslari va mobil qurilmalardan foydalanishdan bilish mumkin.
Yuqorida aytib o'tilganidek, raqamli madaniyat talabalarning o'quv jarayonidagi madaniyatning bir jihati talabalarning raqamli ravonligidir. 
Raqamli ravonlik atamasini M.Reznik argumentatsiyasidan tushinish mumkin. XXI asr boshlarida AQShdagi vaziyatni anglagan Reznik texnologiyalashtirish va raqamlashtirishning taʼlim inqilobiga taʼsirini bashorat qilgan edi. Reznik raqamli ravonlik - o'qituvchilar va talabalar texnologiyalar haqida qayta ko'rib chiqishni raqamli o'quv inqilobining ikkita muhim muammosi sifatida ta'kidladi, bunda o'qituvchilar va talabalarni raqamli texnologiyalar va o'quv jarayonida qo'llashni takidlaydi. 
 Internet paydo bo'lgandan beri oliy ta'limda AKTdan foydalanish tobora kengayib bormoqda, lekin undan foydalanish darajasi bir kontekstdan boshqasiga farq qiladi. Ko'plab tadqiqotlar shuni ta'kidlaydiki, raqamli texnologiyalar nafaqat oliy ta'lim talabalarining o'zgaruvchan ehtiyojlarini qondiradi, balki u o'rganishni ham yaxshilaydi, raqamli madaniyatni ham shakllantiradi (Alzahrani & Seth, 2021; Becker, 2017; Du Toit & Verhoef, 2018; Lai, 2011; Laudari va Maher, 2019; Underwood, 2009; Vaghid va Vaghid, 2016). Masalan, Lai (2011) va Underwood (2009), texnologiya barcha oliy ta'lim muassasalarida an'anaviy, masofaviy, aralash o'qitish shakllarini qo'llab-quvvatlash uchun turli darajada qo'llanilishini ta'kidlaydi.
An'anaviy o'qitish shakllarini qo'llab-quvvatlash uchun texnologiya barcha oliy ta'lim muassasalarida turli darajada qo'llanilishini ta'kidlaydi. Xuddi shunday, Becker (2017) va Waghid and Waghid (2016) flexi-learning, e-learning va blended-learning hozirda oliy ta'limda an’anaviy o'qitish va o'qitishning me'yori va muqobiliga aylanganini tasdiqlaydi.
Raqamli artefaktlar, veb-resurslar va platformalardan foydalanish kabi raqamli texnologiyalar bir muncha vaqtdan beri amalda bo'lsa-da, uning oliy ta'limda qo'llanilishi va ta'limga ta'siri asosan o'rganilmaganligicha qolmoqda. 
Ga Lai (2011), universitet o’qituvchilari o‘qitish va o‘qishda raqamli texnologiyalardan qanday foydalanishi va uning pedagogikaga qanday singdirilgani hamda uning talabalarga potensial ta’siri haqida ma’lumotlar kam tadqiq qilinganligini takidlaydi. (Mohammadi va boshqalar. (2021)). Raqamli innovatsiyalar va texnologiya ko'pincha transformativ va buzuvchi sifatida tavsiflanadi [Serdyukov 2017]. Texnologiyaning yuzaki integratsiyasidan tashqariga o'tish uchun tadqiqotchilar va amaliyotchilar talabalarning texnologiyaga asoslangan muhitda ta’limni tashkillashtirishga chaqirmoqdalar, talabalarga yo'naltirilgan va pedagogikaga asoslangan yangi ta'lim paradigmalarini qo'llab-quvvatlamoqdalar [Lai 2011; Serdyukov 2017].
Boshqacha qilib aytadigan bo'lsak, texnologiya markaziy o'rinni egallaganligi sababli, biz raqamli texnologiyaning "ko'proq interaktiv va kommunikativ jarayonni qo'llab-quvvatlash qobiliyati" bilan bog'liqligini aniqlashimiz kerak [Lai 2011] 1269-bet, bu haqiqatan ham "pedagogik, psixologik va ijtimoiy jihatdan mazmunli va samarali” [Serdyukov 2017] 15-bet.
Eng oson element talabalarning raqamli elementlarni yaxshi bilishini va bu ularning ish sifatini qanday yaxshilashini tushuntira oladi. Lai (2011) ushbu o'zgarishlarga javob sifatida raqamli texnologiyalardan foydalanishni taklif qiladi. Raqamli texnologiya bilimlarni qurish va egallashni qo'llab-quvvatlovchi aloqa vositasi sifatida foydalanilsa, o'rganish tajribasi sifatini oshirishi mumkin. Ijodkorlik nuqtai nazaridan, bizning hulosalarimiz o'rganishni qo'llab-quvvatlaydi Lai (2011) va Mynbayeva va boshqalar. (2017), bu ijodkorlikni yigirma birinchi asrda o'rganish usuli sifatida ta'kidlaydi. Lai (2011) ta'lim berish va madaniy amaliyotlarni o'rganish, raqamli texnologiyalardan foydalanish orqali ijodiy va innovatsion kadrlarni yetishtirish uchun rasmiy va norasmiy ta'limni birlashtirishni taklif qiladi.
Rivojlanayotgan mamlakatlarda raqamli texnologiyalar bo'yicha o'qituvchilarni tayyorlash dasturlarining aksariyatida mustahkam nazariy asoslar mavjud emas (Usmoniy, 2010). Shuning uchun kutilgan natijalarga erishish uchun pedagogik usullarni AKT bo'yicha o'quv dasturlariga kiritish kerak (Lay, 2011). Ta'lim natijalariga erishish uchun o'qitish va o'qituvchilarni tayyorlashning sifatli usullari xalqaro sifat standartlariga moslashtirish muhimdir.
MOE (2009) ma'lumotlariga ko'ra, AKT o'quv dasturi NIE tomonidan chiqarilgan va ba'zi muassasalar 2009 o'quv yilida AKTni GCE (A/L) uchun fan sifatida boshlagan. Har qanday AKT dasturining sifati infratuzilma ob'ektlari, kompyuterlar va tegishli jihozlar, malakali, pedagogik ma'lumotlar, o'qituvchilarning tajribasi va mahorati, yaxshi ishlab chiqilgan va doimiy ravishda yangilanib turadigan o'quv dasturlari, o'qituvchilar, ma'muriy organlar va talabalarning munosabati, yaxshi texnik xizmat ko'rsatish va monitoringga bog'liq. (Lai, 2011). Ushbu tahlillar va tadqiqotlar yuqorida qayd etilgan omillar AKT bo'yicha sifatli ta'limga erishishga qanday hissa qo'shishini aniqlaydi.
Shu munosabat bilan, ayrim oliy ta’lim muassasalarida oʻqish va oʻqitishda axborot-kommunikatsiya texnologiyalaridan (AKT) foydalanishga nima sababdan unchalik taʼsir koʻrsatilmayotgani haqida bir qancha toʻsiqlar aniqlandi. Universitet o'qituvchilari texnologiyani nima uchun va qanday qilib pedagogikaga kiritish kerakligini tushunmasliklari asosiy sabablardan biri sifatida e'tirof etilgan va kasbiy rivojlanish imkoniyatlarining yo'qligi odatda bu tushuncha yetishmasligining sababi sifatida keltirilgan. Natijada oliy ta’lim muassasalari samaradorlikni oshirish, qo’shimcha shaffof mas’uliyat va o’qitishda ham, ilmiy tadqiqotlarda ham yaxshi natijalarni talab qiladi.
Ta’lim muhitida bu integratsiya uzluksiz va ravon bo'lishi kerak, ularning turidan qat'i nazar (planshet, smartboard, mobil qurilmalar va boshqalar) asboblarga e'tibor qaratmaydi. Bu talabalarni o'rganish va rivojlantirishga hissa qo'shish uchun juda muhimdir (Lai, 2011). Texnologiya ta'limni farqlash, turli talabalarni jalb qilish va ularga murojaat qilish imkoniyatlarini taqdim etgan bo'lsa-da, undan talabalarning o'rganish ehtiyojlarini bashorat qiluvchi va individual o'quv rejalarini ishlab chiqish uchun arxitektura sifatida foydalanish cheklangan.
O'qituvchilar va talabalar hatto ushbu raqamli asrda ham globallashuv, internatsionalizatsiya va hamma an’anaviy ta'lim olish zarurati ta'lim tizimlarining ustuvor yo'nalishlarini o'zgartirishga olib keldi, bu o'qitish va o'qish jarayonlarida, shuningdek, texnologiyalardan foydalanishda ko'proq moslashuvchanlikni talab qiladi. (Lai, 2011). Talabalarning inter-milliylashuvi, intensiv pedagogik yordamga bo'lgan ehtiyoj, o'qitish texnologiyasini integratsiyalashuvi va istalgan vaqtda istalgan joydan ma'lumot olish imkoniyati akademiklar orasida yangi rollar va vakolatlarga bo'lgan talabni oshirdi.
Jamiyat majburiyatini shakllantirishda va talabalarning turli xil izlanish bosqichlarida progressiv tarzda o'tishini ta'minlashda ta'sir qiladi (Garrison va Vogan, 2008). Ya'ni, jamoaga asoslangan so'rovlar bilimlarni qurish va talabalar kogortalari o'rtasida tajriba almashishni mazmunli va dinamik ravishda rivojlantirish uchun jismoniy va onlayn o'quv maydonlarini birlashtirish imkoniyatini beradi. Shunday qilib, talabalar qiziqishini oshirish va bilim almashishga ko'proq tayyor bo'lishlari mumkin.
So'nggi o'n yilliklarda ma'lumotlarning ko’pligi va uning tarmoq va boshqa elektron vositalar orqali tarqatilishi ta'lim dasturlarini faollashtirishga turtki bo'ldi, bu o'qituvchilarning vazifasini yanada murakkab va mashaqqatli qildi (Para Skevopoulou-Kollia 2006). Ko'p o'zgarishlarni boshdan kechirgan va sanoatdan tarmoqqa asoslangan jamiyatga xos bo'lgan jamiyatda (Castells 2010; Riele va Crump 2003), muassasalardan universitetgacha turli sharoitlarda o'qitish talabalar bilan kundalik o'zaro munosabatlarda juda ko'p tarkibiy o'zgarishlarga duch keldi; talabalar ijtimoiy tarmoqlarni hatto muassasalar yoki departament ehtiyojlari uchun ham muloqot qilish uchun afzal ko'rishadi (Greenhow va boshq. 2009; Márquez-Ramos and Mourelle 2018).
Adabiyotlar:
1. Mamatov D.N, Bekchanova Sh.B, Xo‘jaev A.A. Elektron platforma tizimi va undan foydalanishni o`rganish. Metodik qo‘llanma. – Toshkent, 2020. B.35.
2. Соколова Н.А. Цифровая культура или культура в цифровую эпоху? Международный журнал исследований культуры. 2012; № 3 (8): 6 – 9.
3. Сергеева И.Л. Трансформация массовой культуры в цифровой среде. Культура и цивилизация. 2016; Т. 6, № 6: 55 – 65.
4. Галкин Д.В. Digital Culture: методологические вопросы исследования культурной динамики от цифровых автоматов до техно-био-тварей. Международный журнал исследований культуры. 2012; № 3: 11 – 12.
5. Петров А.А. Цифровизация экономики: проблемы, вызовы, риски. Торговая политика. 2018; № 3 (15): 9 – 31.
6. Загарских Е.Ю., Загарских Ю.А. Применение кибербезопасности и использование искусственного интеллекта в медицине. Системный анализ в проектировании и управлении. 2019:425 – 429.
7. Mamatov D.N., Bekchanova Sh.B., Saidova B.N., Abdullaeva D.N., Fayzieva G.U. Enhancing the participation of students and faculty in distance learning using blender learning and flipped classroom technologies in the development of pedagogy through digital technology // PSYCHOLOGY AND EDUCATION (2021) 58(2): 4910-4917. Америка. P 4910-4917.
8. Минасян Н.А. ИКТ как средство повышения мотивации учащихся на уроках иностранного языка. Научно-методический электронный журнал «Концепт». 2017; № S8: 34 – 38. Available at: http://e-koncept.ru/2017/470104.htm
9. Ильясов Д.Ф., Селиванова Е.А. Популяризация научных психолого-педагогических знаний среди педагогов общеобразовательных организаций с использованием метода кинопедагогики. Научное обеспечение системы повышения квалификации кадров. 2018; № 2 (35): 5 – 15.
10. Гнатышина Е.В., Саламатов А.А. Цифровизация и формирование цифровой культуры: социальные и образовательные аспекты. Вестник Челябинского государственного педагогического университета. 2017; № 8: 19 – 24.
11. Maxmudov A.Z., Bakalavr talabalarining raqamli madaniyati asosida raqobatbardoshlik sifatining afzalliklari. NamDU ilmy axborotnomasi. 2021; №11:418-423.
12. Maxmudov A.Z., Raqamli jamiyat va raqamli madaniyat. NamDU ilmy axborotnomasi. 2021; №12:549-552.