Axborot tizimlari nazariy asoslari magistratura mutaxassisliklari uchun o

Sanoatda va iqtisodiyotda axborot tizimlari 
Axborot texnologiyalarini sanoat, savdo, bank ishi sohalariga tadbiq 
etish birinchi navbatda axborot tizimlarini yaratish yo„li bilan rivojlandi. 
XX asrning 60-yillarida yuzaga kelgan KABT (korxonalarni avtomatik 
boshqarish tizimi) o„nlab yillar mobaynida «og„izda» bo„ldi. Ammo, 
kompleks avtomatlashtirish bosh muammosi hal qilinmadi, lekin bunday 
tizimlarni ishlab chiqish malakasi jamlandi. Axborot texnologiyalarini 
zamonaviy darajada tijoratni boshqarish sohasiga tadbiq qilish 
masalalarini yecha oladigan malakali kadrlar tayyorlandi. 
KABTni loyihalashda standartlashtirish, moslik masalalari hisobga 
olinmadi. Bu zamonaviy texnologiyalarni tadbiq qilishni qiyinlashtirdi 
va o„zgartirishlar kiritishga katta mablag„ talab qildi. Hozirgi kunda 
predmet sohasining turliligiga qaramasdan, zamonaviy standartlar va 
korporativ axborot texnologiyalari printsipiga asoslangan korporativ 
axborot tizimlari (KAT) keng tarqalgan. 
KAT yordamida yechiladigan masalalarni uch sinfga bo„lish 
mumkin: 
standart buxgalteriya va statistik hisobot asosida olinadigan 
hisobot ko„rsatkichlarini shakllantirish (soliq xizmati, statistika, 
investorlar va h.k.); 
yuqori agregirlangan ko„rsatkichlar asosida tijoratni rivojlantirish 
bo„yicha boshqaruvning strategik qarorlarini ishlab chiqish; 
tarkib bajarilishining turli tomonlari tavsiflarini ifodalovchi 
yuqori detallashtirilgan ko„rsatkichlar asosida tezkor boshqaruvga 
yo„naltirilgan taktik qarorlarni ishlab chiqish. 
KATni tadbiq etishda asosiy qiyinchilik diagnostika hisoblanadi. Bu 
yerda uch bosqichni ajratish mumkin: 
tizimli tahlil va mavjud tarkib hamda boshqaruv texnologiyasini 
baholash; 
axborot texnologiyalari asosida boshqaruv tizimi va 
tashkillashtirish tarkibining yangi usullarini ishlab chiqish; 
boshqaruvni qayta tashkillashtirish holati, tadbiq qilish rejasi, 
boshqaruv hujjat almashinuvi reglamenti (loyihasi)ni ishlab 
chiqish. 
KATni shartli ravishda adadli (tirajli), yarim buyurtmali va 
buyurtmaliga bo„lish mumkin. 
Adadli KATlar ishlab chiquvchi tomonidan qayta ishlashni talab 
qilmaydi va o„zgartirishlar kiritish imkonini bermaydi. Bunday tizimlar 
kichik korxonalar uchun mo„ljallangan. 
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

70 
Yarim buyurtmali tizimlar buyurtmachi talablariga javob beradi va 
kichik kapital xarajatlarni talab qiladi. Ularning asosiy qo„llanilish 
sohasi katta korxonalar (tijorat jarayon zanjirida beshtadan ortiq kishi va 
oyiga yuzlab hujjatlar). 
Buyurtmali tizimlar hozirgi axborot texnologiyalari darajasida 
o„tmishga ketdi, ular ishonchli emas, qabul qilingan standartlar 
talablariga mos kelmaydi, qiyinchilik bilan takomillashtiriladi. Ularning 
asosiy qo„llanilish sohasi – juda katta maxsus ishlab chiqarish 
korxonalari. 
Hozirgi kunda korporativ tizimlar bozorida ko„p sonli chet el 
ishlanmalari taklif qilinmoqda. KATlar moliyani, xodimlarni, zaxiralarni, 
ta‟minotni va ishlab chiqarishni boshqarishda, texnik xizmat 
ko„rsatishda, rejalarni boshqarishda keng qo„lanilmoqda. 
Bank faoliyatini axborotlashtirishda ikki asosiy yo„nalishni ajratish 
mumkin: 
tezkor axborotni kiritish va tiklash masalasini axborotlashtirish, 
standart hisobni olish (korxona BBBT asosida OLTP-On-Line 
Tranzaction Processing – tizimlar); 
yuqori darajali tahliliy masalalarni axborotlashtirish (bank 
faoliyati tahlili, tavakkalli boshqarish va h.k.). 
Birinchi holatda korxonaning berilganlar bazasini boshqarish 
tizimlari asosidagi OLTP-tizimlar deb nomlanuvchi tizimlardan 
foydalanadi. 
Ikkinchi 
holatda 
axborotlarni 
saqlash 
(Data 
Warrehouse) 
texnologiyasi va tezkor tahliliy (analitik) ishlov berish ilovalari OLAP 
(On-Line Analytic Processing) ishlatiladi. 
KATlardan tashqari, boshqaruvning alohida funksiyalarini bajaruvchi 
alohida dasturiy tizimlar ham mavjud: 
Buxgalteriya dasturlari: 1S: Buxgalteriya, BEST, Parus, Turbo- 
buxgalter, Info-buxgalter; 
Savdoni avtomatlashtirish tizimlari: 1S: Torgovlya, Parus, BEST 4, 
Folio; 
Axborot-ma‟lumot tizimlari: Garant, Konsultant, Plyus, Kodeks; 
Tijorat-loyihalash uchun dasturlar: Triumf-analitik, Project Expert, 
Microsoft Project; 
Ombor hisobini avtomatlashtirish tizimlari: 1C: Sklad, Folio, BEST, 
Parus; 
Hujjat almashinuvini avtomatlashtirish tizimlari: Delo, Lotus Notus, 
1S: Dokumentooborot. 
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

71 
KATni qurish jarayonida texnologik jarayonlarni avtomatlashtirilgan 
boshqarish tizimlari (TJABT) alohida ko„riladi. Hozirgi kunda TJABT 
sohasida quyidagi tamoil (printsip)larga asoslangan ochiq tizimlar 
konsepsiyasi asosiy hisoblanadi: 
pastdan yuqoriga turli ishlab chiqaruvchi firmalar dasturiy-
apparat vositalarining mosligi; 
buyurtmachi yo„naliishi asosida jo„natuvchi firma stendida barcha 
tizimni kompleks sozlash va tekshirish. 
Ko„pgina hollarda TJABT ikki darajali boshqaruv tizimini 
ifodalaydi. Quyi daraja boshqaruv obyektidan to„g„ridan-to„g„ri keluvchi 
axborotga birlamchi ishlov beruvchi nazoratchilarni o„z ichiga oladi. 
Nazoratchilarning dasturiy ta‟minoti odatda rele-kontaktli sxemalar tili 
kabi texnologik tillarda amalga oshiriladi. 
Yuqori darajani barcha kelayotgan axborotlarni saqlovchi, tahlil 
qiluvchi va ishlov beruvchi hamda operator bilan muloqotda bo„lishni 
ta‟minlovchi, ma‟lumotlar omborlari va ishchi stantsiyalar vazifalarini 
bajaruvchi kuchli kompyuterlar tashkil qiladi. Yuqori darajaning asosiy 
dasturiy ta‟minoti bo„lib SCADA (Supervision Control And Acquisition) 
paketlari hisoblanadi. 
Ochiq 
tizimlar 
konsepsiyasi 
ochiq 
modulli 
nazoratchilar 
arxitekturasi General Motors firmasi tomonidan ishlab chiqilgan OMAC 
(Open Modular Architecture Controls) da kuzatiladi. Unga yaqin 
konsepsiyalar Yevropa (European Open Systems Architecture for 
Controle within Automatation Systems-OSACA), Yaponiya (Japan 
International Robotics and Factory Automation-IFORA, Japan Open 
Systems for Controller Architecture-OSEC) va Amerika (Technologies 
Enabling Agile Manufacting-TEAM Projects) tashkilotlari tomonidan 
taklif qilingan. 
OMAC-talablar mazmuni asosiy terminlarini quyidagicha bayon 
qilish mumkin: 
Open – apparat va dasturiy ta‟minot integratsiyasini ta‟minlovchi 
ochiq arxitektura; 
Modular – modulli arxitektura, Pluge and Play rejimida tashkil 
etuvchilardan foydalanish imkonini beradi; 
Scalable – masshtablanuvchi arxitektura, aniq masala uchun 
konfiguratsiyani oson o„zgartirish imkonini beradi; 
Economical – iqtisodiy arxitektura; 
Maintenable – yengil xizmat ko„rsatiluvchi arxitektura. 
Nazoratchilar 
apparat 
platformalari 
yuqori 
ishonchlilikka, 
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

72 
tezkorlikka ega bo„lgan PC-kompyuterlarda joylashadi. PC-nazoratchilar 
operatsion muhiti ham ochiqlik talablarini qoniqtirishi lozim. Bu yerda 
QNX (QSSL firmasi, Kanada) operatsion tizimi keng tarqalgan hisoblanadi. 
QNX arxitekturasi ochiq, modulli va oson o„zgartiriluvchi (modifikatsiya) 
hisoblanadi. Bunday tillarda ishlashdan jamlangan malaka IEC 1131-3 
standartida keltirilgan va beshta asosiy til vositalari belgilangan: 
1.
SFG – ketma-ket funksional sxemalar tili; 
2.
LD – releli diagrammalar tili; 
3.
FBD – funksional blokli diagrammalar tili; 
4.
ST – tarkiblangan matn tili; 
5.
IL – qo„llanmalar (instruktsiya) tili.