Axborot tizimlari nazariy asoslari magistratura mutaxassisliklari uchun o

6. Amaliy axborot tizimlari 
Axborot tizimlari nafaqat ishlab chiqarish va kuzatishlar obyekti, 
balki turli predmet sohalarida boshqa axborot tizimlarini yaratish 
vositasi ham hisoblanadi. Bu esa axborotlashtirish muddatlari va sarf 
harajatlarni kamaytirish imkonini berdi. Amaliy axborot tizimlari doirasi 
juda keng. Amaliy axborot tizimlari standart model, uslub va vositalarga 
asoslangan. Bunday tizimlar soha modelini avtomatik shakllantirishga 
yo„naltirilgan. 
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

65 
Tashkiliy (korporativ) boshqaruvda axborot tizimlari 
Tashkiliy boshqaruv va tashkiliy axborot tizimlarini yaratish hozirgi 
kunda turli axborot texnologiyalariga tayanadi. Afsuski, yagona 
universal texnologiya mavjud emas. Boshqaruv usullarini umumiy holda 
quyidagi uch guruhga ajratish mumkin: manbalarni boshqarish, 
jarayonlarni boshqarish va korporativ bilimlarni (kommunikatsiyalarni) 
boshqarish. 
Axborot tizimlari ichida keng qo„llaniladiganlari sifatida 
quyidagilarni ajratish mumkin: 
BBBT (manbalarni boshqarish: ishlab chiqarish, buxgalteriya va 
moliya); 
Workflow (Workflow Manajement Coalition assotsiatsiyasi 
standartlari – jarayonlarni boshqarish: ishlab chiqarish, hujjat 
almashinuvi); 
Internet (kommunikatsiyalarni boshqarish: sifat, rejalar, korporativ 
bilimlar, kadrlar). 
Manbalarni boshqarish masalasi boshqaruvning klassik usuli 
hisoblanadi va axborot texnologiyalari birinchi bo„lib keng qo„llanilgan. 
Manbalarni boshqarish masalasining rivojlanish jarayonlarini ko„rib 
chiqaylik. 
Birinchi navbatda kalendar-hajmiy loyihalash usuli MPS (Material 
Planning Shedule) bilan birga korxona material manbalarini loyihalash 
MRP (Material Requirements Planning) usuli ishlab chiqildi. Navbatdagi 
qadam ishlab chiqarish manbalari (quvvati)ni loyihalash usuli bo„ldi – 
CRP (Capacitiy Requirements Planning). Bu usul MRPga o„xshash 
bo„lib, material va tashkil etuvchilar emas, balki ishlab chiqarish 
quvvatini hisoblashga qaratilgan. Bu masala zamonaviy darajadagi katta 
hisoblash manbalarini talab qiladi. 
Yuqorida keltirilgan usullarning birlashtirilishi «ikkinchi darajali» 
MRP II (Manufacturing Resource Planning) masalasi – loyihalashning 
integrallashgan usulini yuzaga kelishiga olib keldi. Bu usul MRP/CRPni 
o„z ichiga oladi hamda MPS va FRP (Finance Resource/Requirements 
Planning) moliyaviy loyihalashdan foydalanadi. So„ngra korxonaning 
barcha «tijorat-manba»larini integrallashgan loyihalash konsepsiyasi 
ERP (Economic Requirements Planning) taklif qilindi. 
Keyingi 
qadam 
ishlab 
chiqarish 
manbalarini 
boshqarish 
konsepsiyasini yaratish bo„ldi – CSPP (Customer Synchronized Resource 
Planning) – manbalarni loyihalash. Bu konsepsiyaning farqli tomoni 
marketing, savdo va savdodan keyingi xizmat ko„rsatish bilan bog„liq 
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

66 
bo„lgan yordamchi manbalarni hisobga olish hisoblanadi. 
Zamonaviy ishlab chiqarishda ko„plab yetkazib beruvchi va 
xaridorlar ishtiroki tufayli yangi mantiqiy zanjirlar konsepsiyasi (Supply 
Chain) yuzaga keldi. 
Bu konsepsiyaning maqsadi ishlab chiqarish faoliyatini tahlil 
qilishda tovarning xom-ashyodan tayyor mahsulotga aylanish barcha 
zanjiri (tarmoq) faoliyatini hisobga olish. 
Bunda quyidagi omillarga e‟tibor beriladi: 
butun mantiqiy zanjirda mahsulot narhi shakllanadi, ammo 
tijoratchi iste‟molchiga sotish bosqichi aniqlovchi hisoblanadi; 
barcha amallarning samaradorligi mahsulot narhiga ta‟sir 
ko„rsatadi; mahsulotni boshlang„ich ishlab chiqarish bosqichi 
ko„proq boshqariluvchi hisoblanadi, ko„proq sezilarlisi – yakuniy 
(sotilgani). 
Mantiqiy zanjirlar konsepsiyasining navbatdagi rivoji mahsulotning 
hayot siklini to„liq o„zida jamlagan bir necha kompaniyalar tizimiga 
yoki bir kompaniyaning bir necha «virtual tijoratlarga» taqsimlangan 
virtual tijorat g„oyasi hisoblanadi. 
Yuqorida ko„rib o„tilgan usullar alohida dasturiy mahsulotlarda va 
Intranet doirasida korporativ boshqaruv anjomi sifatida ko„rinadi. 
Ishlab chiqarish jarayoni to„g„ridan-to„g„ri ta‟sir ko„rsatuvchi 
axborotlarni qabul qilish sifatining ortishi bilan bog„liq. Bu borada 
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

67 
Intranet tashkilot faoliyatida sezilarli iqtisodiy samara beradi. 
Tashkilotning axborot tizimi uchun «axborotni chop qilish», «axborot 
oluvchilar», «axborotni taqdim etish» tushunchalari asosiy bo„lib 
bormoqda. 
Intranet arxitekturasi axborot tizimlarining tabiiy rivojlanishi bo„ldi: 
markazlashtirilgan arxitekturadan «mijoz-server» orqali Internetga. 
Shaxsiy kompyuterlarning qo„llanilishi bilan axborot tizimining bir 
qismini ishchi stolga ko„chirish imkoniyati yuzaga keldi. Shunday qilib, 
taqsimlangan axborot tizimlarni yaratish zarurati yuzaga keldi. Bu 
maqsadlarga tarmoqda dastur va kompyuterlar o„zaro aloqalari modeliga 
asoslangan «mijoz-server» arxitekturasi mos keladi. 
An‟anaviy tushunchada, «mijoz-server» tizimi ma‟lumotlarni 
yetkazib berishni amalga oshiradi va ular uchun quyidagilar 
xarakterlidir: 
serverda axborot emas, ma‟lumotlar yuzaga keladi; mijozlar bilan 
ma‟lumot almashish uchun yopiq protokol qo„llaniladi; 
ma‟lumotlar mijozlar kompyuterlariga uzatiladi, qayta ishlanadi 
(interpretatsiya qilinadi) va axborotga almashtiriladi; 
amaliy tizim qismlari mijozlar kompyuterlariga joylashtiriladi. 
«Mijoz-server» tizimining asosiy afzalliklari: 
tarmoqda bosimning kamligi (ishchi stantsiya serverga ma‟lum 
bir ma‟lumotlarni qidirish uchun so„rovlar uzatadi, server 
qidirishni o„zi amalga oshiradi va tarmoq orqali faqat so„rovga 
ishlov berish natijalarini, ya‟ni bir yoki bir necha yozuvlarni 
uzatadi); 
yuqori ishonchlilik («mijoz-server» texnologiyasiga asolangan 
MOBT, uzilishlarda avtomatik tiklashni ta‟minlaydi); 
foydalanuvchilar huquqlarini sozlash darajasi (bir 
foydalanuvchiga ma‟lumotlarni faqat ko„rishni sozlash, 
boshqalariga ko„rish va tahrirlash, uchinchilari hech qanday 
ma‟lumotlarni ko„rmasliklari mumkin); 
katta o„lchamli maydonlarni qo„llash (o„lchamlari bir necha yuz 
Kbayt va Mbayt bo„lgan ma‟lumotlar turlarini ta‟minlash). 
«Mijoz-server» tizimi bir qator kamchiliklarga ham ega: 
administrator tayinlashning qiyinligi; 
axborotning ruxsatsiz kirishdan yetarli darajada 
himoyalanmaganligi; 
bu axborot tizimi uchun server va mijozning muloqot qilishi 
uchun yopiq protokol. 
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

68 
Keltirilgan kamchilliklarni yo„qotish uchun markazlashgan tizim va 
an‟anaviy «mijoz-server» tizimining eng yaxshi sifatlarini birlashtirgan 
Intranet tizimi arxitekturasi ishlab chiqilgan. Bunda barcha axborot 
tizimi markaziy kompyuterda joylashadi. Ishchi o„rinlarda, axborot 
tizimlaridagi jarayonlarni boshqarish imkoniyatini beruvchi, sodda kirish 
qurilmalari (navigatorlar) joylashadi. Ekranga uzatish va pultda bosilgan 
klavishlar kodlari sodda protokoli yordamida kirish qurilmasi muloqot 
qiladigan barcha jarayonlar markaziy EHMda amalga oshiriladi. 
Intranet tizimining asosiy ustunliklari sifatida quyidagilarni keltirib 
o„tish mumkin: 
amaliy tizim serverda jamlangan, mijozlarda faqat navigator-
dastur joylashtiriladi; 
server qism va ishchi o„rinlarini markazlashgan boshqaruv 
yengillashtirilgan; 
foydalanuvchi tomonidan qo„llanilayotgan dasturiy ta‟minotga 
bog„liq bo„lmagan interfeys (OT, BBBT va h.k). 
Intranetning muhim ustunligi texnologiyaning ochiqligi hisoblanadi. 
Mavjud yopiq texnologiyalarga asolangan dasturiy ta‟minot, qaror biror 
firma tomonidan bir ilova uchun ishlab chiqilgan bo„lsa, qulay bo„lib 
ko„rinadi. Ammo, axborot tizimlarining rivojlanishini keskin 
chegaralaydi. 
Hozirgi kunda Intranetda quyidagi yo„nalishlar bo„yicha ochiq 
standartlardan keng foydalanilmoqda: 
tarmoq manbalarini boshqarish (SMTP, IMAP, MIME); 
telekonferensiyalar (NNTP); 
axborot xizmati (servisi) (HTPP, HTML); ma‟lumot xizmati 
(LDAP); 
dasturlash (Java). 
Intranetning keyingi rivojlanishi tendentsiyalarini quyidagicha 
keltirish mumkin: 
intellektual qidiruv tarmog„i; 
Java-texnologiyalarni qo„llash hisobiga navigatorlarning yuqori 
darajada interfaolligi; 
tarmoq kompyuterlari; 
navigator interfeysining kompyuter bilan universal interfeysga 
aylanishi. 
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

69