Axborot tushunchasi va uning xususiyatlari Axborotni tasniflash Axborot manbalari

3. Axborot manbalari
Xalqaro munosabatlar tizimida yuz berayotgan o‘zgarishlar natijasida milliy xavfsizlik, mintaqaviy xavfsizlik va xalqaro xavfsizlik kabi tushunchalar mohiyatini tushinishga, ularning o‘zaro bog‘liqligini anglashga e'tibor ortib bormoqda. Bugungi dunyoning axborot xavfsizlik holati "Xavfsizlik"ka bo‘lgan zamonaviy yondashuvlarni ishlab chiqishga va milliy, mintaqaviy va xalqaro xavfsizlikka nisbatan konseptual qarashlarni rivojlantirishga undamoqda.
Bugungi globallashuv asrida axborotga bo‘lgan talab har qachongidan ko‘ra, kuchayib bormoqda. Shunday ekan, xolis va haqqoniy axborotlarni tarqatish, ommaning bu mahsulotga bo‘lgan ehtiyojini qondirish har qachongidan ko‘ra bugungi kunda dolzarb ahamiyat kasb etadi. Ma'lumki, demokratik jamiyatda ommaviy axborot vositalari, tele-radio kanallar odamlarni xolis va haqqoniy axborot yetkazadigan, gumanistik qarashlar, ilg‘or g‘oyalarni ifoda qiladigan erkin minbar sifatida e'tibor beriladigan vositadir. Aslida ham shunday. Bugun jahon miqyosida bo‘layotgan olamshumul o‘zgarishlar, iqtisodiy taraqqiyot, ilm-fandagi inson aqlini lol qoldiradigan yangiliklaru ixtirolar barcha-barchasi ommaviy axborot vositalari orqali ma'lum bo‘lmoqda.
Axborotlashtirish, bu umumjahon jarayoni bo‘lib, taraqqiy etgan mamlakatning jahon bozoridagi peshqadamligi, iqtisodiy o‘sishi va milliy xavfsizligini ta'min etadi. Ma'lumki, globallashuv jarayoni obyektiv va qonuniy jarayon bo‘lib, o‘ziga xos bir qancha ijobiy xususiyatlarga ega. Bu jarayon birinchi galda davlatlarga xalqaro maydonga erkin chiqishga, boshqalar bilan yaqindan hamkorlik olib borishga hamda o‘z milliy manfaatlarini turli xil xalqaro va nodavlat tashkilotlar doirasida ta'minlashga keng imkoniyatlar beradi.
Shuni aytish kerakki, vaqt o‘tishi bilan globallashuv jarayonining o‘ziga xos ijobiy tomonlari bilan birga, bir qator salbiy jihatlari ham namoyon bo‘la boshlaydi.
Davlatlarning bir-biriga sezilarli darajada o‘sgan bog‘liqligi shuni ko‘rsatmoqdaki, bir mintaqadagi xoh salbiy, xoh ijobiy voqea - hodisalar dunyoning boshqa bir mintaqasiga juda tez tarqalib, o‘z ta'sirini ko‘rsatmoqda. Buning oqibatida, mintaqa xavfsizligi va barqarorligiga jiddiy tahdidlar vujudga kelmoqda. Vaziyatning keskinlashuvi, tashqi tahdidlarning ichki tahdidlar bilan, ya'ni an'anaviy tahdidlar bilan o‘zaro qo‘shilishi, ular orasidagi masofa yaqinlashuvi hamda ularning o‘zaro bog‘liqligi o‘sishi kuzatilmoqda. Bu holat esa milliy va mintaqaviy xavfsizlikni ta'minlashda jiddiy muammolarni keltirib chiqarmoqda.
Mutaxassislarning fikricha, hozirda axborot iqtisodiyotning eng serdaromad manbaiga aylanib bormoqda. AQSh Strategik tadqiqotlar institutining ma'lumotlariga ko‘ra, axborot mahsulotiga sarflangan har bir dollar, yoqilg‘i-energetika sohasiga sarmoya qilingan 1 dollardan ko‘ra bir necha barobar ko‘p foyda berar ekan. Bu faqat uning iqtisodiy jihati, uning siyosiy jihati esa o‘z shaxsiy manfaatlariga o‘ta arzon, o‘ta qulay yo‘llar bilan erishish sifatida qaralmoqda. Shu nuqtai nazardan bugungi kunda axborot omili ham siyosiy, ham iqtisodiy jihatdan ayrim kuchlar manfaatiga aylanib bormoqda. Shuning uchun ham yangi mustaqil davlatlarning milliy xavfsizligini ta'minlashda siyosiy, iqtisodiy, harbiy omillar bilan bir qatorda uning axborot jihatlari borgan sari dolzarblashmoqda.
Axborot manbalari- shaxsiy hujjatlar va alohida hujjatlar to'plamlari, hujjatlar tizimida va ma'lumot tizimlarida (kutubxonalar, arxivlar, fondlar, ma'lumotlar banki, boshqa axborot tizimlari).
Umuman olganda, ostida axborot manbai (IR) deganda fanning rivojlanishi va odamlarning amaliy faoliyati jarayonida ijtimoiy ishlab chiqarish va boshqarishda ulardan ko'p maqsadli foydalanish uchun olingan va to'plangan ma'lumotlarning yig'indisi tushuniladi.
Ushbu atama 70-yillarning oxiri - 80-yillarning boshlarida keng qo'llanila boshlandi. XX asr sanoati rivojlangan mamlakatlar, ayrim tashkilotlar va firmalarning axborot manbalariga (texnik, siyosiy, harbiy va hokazo), shuningdek, axborotni uzatish va qayta ishlash vositalarining rivojlanishi va ulardan foydalanish darajasiga bog'liqligi oshib borayotganligini anglash natijasida.
IQ va boshqa moddiy manbalar (masalan, minerallar) o'rtasidagi farq ularning takrorlanuvchanligidadir. Boshqa manbalar singari, tadqiqotlar va ishlanmalar ham import-eksport, shuningdek raqobat, siyosiy va iqtisodiy ob'yektlardir. Shuni ta'kidlash kerakki, hozirgi vaqtda IR tushunchasining chegaralari aniq belgilanmagan. Shunday qilib, ba'zi ta'riflar va shuning uchun olimlar uni izohlashda jamiyatning yoki uning bir qismining kasbiy tayyorgarligi darajasini, shuningdek IQni ko'paytirish va undan foydalanish qobiliyatini ham o'z ichiga oladi. Boshqalar IRni faqat hujjatlar va ma'lumotlarda "muassasa (korxona) uchun qadrli" bo'lgan ma'lumotlarning yig'indisi bilan cheklaydi. E'tibor bering, ikkinchi holatda IR tushunchasi ma'lumot uzatish va ishlov berish vositalarini o'z ichiga olmaydi.
Virtual (axborot) resurslari -Ushbu rejimda foydalanuvchilar uchun mavjud bo'lgan boshqa tashkilotlar, korxonalar, firmalar va boshqalarning axborot resurslari televizorga kirish global aloqa kanallari orqali, masalan, Internet.
Jahon axborot resurslarini rivojlantirish:

• 
  Axborot xizmati faoliyatini global inson faoliyatiga aylantirish;
  
• 
  Axborot xizmatlari uchun global va ichki bozorni shakllantirish;
  
• 
  Nisbatan arzon bo'lgan mintaqalar va davlatlar resurslarining barcha turdagi ma'lumotlar bazalarini yaratish;
  
• 
  Firmalar, banklar, birjalar, sanoat, savdo va boshqalarda zarur ma'lumotlarni o'z vaqtida ishlatish orqali qabul qilinadigan qarorlarning asosliligi va samaradorligini oshirish.
  

Shakllanish va foydalanish ko'lamiga qarab, dunyo, milliy, mintaqaviy va mahalliy resurslar (yoki alohida institutlarning resurslari) bo'yicha ajralib turadi. Axborot texnologiyalari joriy etilishi bilan ushbu farq tobora o'zboshimchalik bilan rivojlanmoqda, chunki har qanday muassasaning axborot resurslari unda yaratilgan hujjatlarni ham, jamiyatning umumiy resurslaridan olingan tashqi ma'lumotlarni ham o'z ichiga oladi. Shu bilan birga, mahalliy resurslar, agar ular muassasadan tashqarida qiziqish bildirsa va ularga kirish imkoni bo'lsa, mintaqaviy, milliy yoki jahon axborot resurslarining tarkibiy qismiga aylanadi. Shuningdek, "milliy resurslar" va "davlat resurslari" atamalarini farqlash kerak. Milliy (yoki federal) resurslar - bu ma'lum bir federal mamlakatda mavjud bo'lgan (egalik huquqidan qat'i nazar) mavjud bo'lgan va davlat va nodavlat manbalari, jamoat va xususiy tashkilotlar va shaxslarga tegishli bo'lgan barcha turdagi resurslarning yig'indisi.
Davlat resurslari - mamlakat byudjet mablag'lari hisobiga shakllantiriladigan yoki sotib olingan va shuning uchun davlat mulki bo'lgan resurslar.
Hozirgi vaqtda quyidagi axborot manbalari mavjud:
1) OAV. Ular orasida turli xil yangiliklar va semantik saytlar (yoki ommaviy axborot vositalarining elektron versiyalari) mavjud. Ularning ajralib turadigan xususiyati - bu tashrifning yuqori darajasi, tezkor ma'lumotni o'zgartirish, saytdagi yozuvlarning mavjudligi.
2) Raqamli kutubxonalar. Elektron kutubxona - bu tarqatilgan axborot tizimi bo'lib, oxirgi hujjatlar uchun qulay bo'lgan shaklda global ma'lumotlar tarmoqlari orqali turli xil elektron hujjatlar to'plamlarini ishonchli saqlash va samarali foydalanish imkonini beradi.
3) Elektron ma'lumotlar bazalari. Umumiy ma'noda ma'lumotlar bazasi bu maxsus tarzda tashkil etilgan teglar va fayllar to'plami. Ma'lumotlar bazasining bir turi - bu matn muharrirlari tomonidan yozilgan va mavzular bo'yicha guruhlangan hujjatlar. Boshqa tur - bu foydalanish xususiyatiga ko'ra guruhlangan elektron jadval fayllari.