Axmеdova m. A. umumiy muxarrirligi ostida

Pak Chi Von ham chjusianlik sxolastikasini tanqid ostiga olib, uning qadimgi davrlardagi mavqyeini bo‘rttirib ko‘rsatishga qarshi chiqdi. Qadimgi dunyo donishmandlari tomonidan yozilgan matnlar o‘zgarishlarga duchor bo‘lgan hayotning barcha masalalariga javob berishga qodir emaslar. Barcha borliq yagonalikda bo‘lib, kelib chiqish jihatdan yagona manbaga egadir. Koinotning barcha jismlari va tabiiy unsurlar sholi donasiga o‘xshash eng kichik changlardan tashkil topgandirlar. Dunyo doimiy ravishda to‘xtovsiz o‘zgarish holatidadir. «Sirxak» maktabining boshqa vakillari singari Pak Chi Von ham g‘oyibiy narsalarga ishonish, fol ko‘rish, buddaviylik va katoliklik e'tiqodlarini tanqid ostiga oladi.

yerga mulkchilik masalasida Pak Chi Von shunday fikr bildiradiki, u hamma vaqt ham aslzodalar ixtiyorida bo‘lmagan. Har bir kishi yerdan o‘z ulushini olishga haqli, ammo uning miqdori chegaralangan bo‘lishi kerak. Agar shunday qilsagina birovlarning yerini bosib olishga barham beriladi, negaki, birorta odam qonunda belgilangandan ko‘ra ko‘proq yerga ega bo‘la olmaydi. Pak Chi Von tabaqalarga bo‘linganlik tizimini fosh qilib, bekorchilik bilan vaqt o‘tkazadigan aslzodalarni «chigirtkalar» deb ataydi.

Chon Yak yen nuqtai nazaricha, bizni o‘rab turgan dunyo yagona voqyey dunyodir. Barcha koinotning asosida shaklsiz moddiy javhar bo‘lgan «Buyuk Hudud» yotadi. Keyinchalik bu birinchi ibtido bo‘lgan javhar bo‘laklarga bo‘linishga boshlaydi va shakllanadi. Buyuk Hudud (yakka) osmon va yerni barpo qiladi. Osmon va yer qarama-qarshi xususiyatlarga va makonga ega. Osmon bu - yengil va tiniq bo‘lib yuqorida joylashgandir; yer esa - og‘ir va loyqa bo‘lib quyida joylashgandir. Osmon va yer (ikki), bir-biridan ajrashib osmon, yer, suv va olov (to‘rt) ga aylanadi. To‘rtlik, bir-biridan ajrashib sakkizlikka aylanadi: - osmon, yer, suv, olov, momaqaldiroq, shamol, tog‘lar va suv havzalari. Osmon va olovning o‘zaro ta'siri momaqaldiroq va shamolning kelib chiqishiga sabab bo‘ladi, yer bilan suvning esa o‘zaro ta'siri tog‘lar va suv havzalarining paydo bo‘lishiga sabab bo‘ladi. Keyinchalik samoviy jismlar, o‘simliklar va hayvonlar kelib chiqadiyu agarchi jonsiz tabiat, o‘simliklar, hayvonlar va inson turlicha bo‘lsalar ham, ularning barchasi o‘zida ki ni mujassamlashtiradi. Li ashyolarning o‘zida mavjud bo‘lib, ulardan boshqa biror-bir joyda bo‘lmaydi. Dunyoda o‘zgarmaydigan narsaning o‘zi bo‘lmaydi. Barcha ashyolar o‘zgarish qonuniga bo‘ysunadilar.

Chon Yak yen inson tabiatining «tug‘ma»ligi haqidagi nazariyani tanqid ostiga oladi. Insonning hatti - harakati bu kasb etilgan odatlanishdir. Agarchi bunday nuqtai nazar faylasuf tomonidan izchil ifodasini topmagan bo‘lsa ham, u kishilarni go‘yo tabiat tomonidan berilgan tabaqalarga bo‘linishiga qarshi chiqadli. Agarchi u kishilarni «donolar» va «johillar» ga bo‘lgan bo‘lsa ham, bu sifat va fazilatlarni kasb qilingan hisoblar edi. «Johillar» agar sayi-harakat qilsa, «donolar» safiga qo‘shilishi mumkin bo‘lar edi.

O‘tmishda hukmdorlar mamlakatni umum qabul qilingan axloqiy me'yorlar asosida - ya'ni «odob» va «rasm-rusumlar»ga binoan boshqarganlar. Keyin axloq o‘rniga qonun kelgan. Biroq qonunga qo‘rqitish, kuch ishlatish va majburlash hamrohlik qiladi. Ular asosida esa «xayrli boshqaruv» ni amalga oshirish mumkin bo‘lmay qoladi. Bundan shu narsa kelib chiqadiki, boshqatdan axloq asosida boshqarishga qaytish lozim bo‘ladi.

Feodalizm davrida Yaponiya shunday davlat ediki, unda feodal aslzodalar va harbiy tabaqa boshqa toifalar ustidan, ya'ni dehqonlar, shaharliklar, hunarmandlar va savdogarlardan yuqori turuvchi oliy toifa edi. Yaponiyada ilk feodalizm davri VI asrning o‘rtalaridan XII asr oxirlarigacha davom etdi. Uning boshlanishi Tayka to‘ntarishi («Buyuk o‘zgarishlar») deb atalgan vaqtdan hisoblanadi. Markazlashtirish natijasida imperator boshqaruvi qaror topdi. Joy bilan rus hukmron doiralari bo‘lsa, syoenlar qo‘lida aks ettirar hamda IX-XI asrlar davomida dehqonlar qo‘zg‘olonini bostirish maqsadida harbiy drujinalar tuzila boshladiki, ular asta-sekin harbiy kasbga ega bo‘lgan busi, samuray tabaqasiga aylandi. Samuraylar yirik yer egalari qo‘lida hokimiyat uchun kurash olib boradigan dahshatli qurolga aylandilar.

Rivojlangan feodalizmning boshlanishi XII asrga taalluqli bo‘lib, bu davrda hokimiyat tepasiga harbiy tabaqa keladi. Alohida unvon bo‘lgan syogun (harbiy boshliq) va harbiy-ma'muriy tizim bo‘lgan Syogunat paydo bo‘ladi. XIX asrning o‘rtalarigacha 3 syogunat bir-birlarini almashtirdilar – 1192-1335 yillar, 1335-1573 yillar, 1603-1867 yillarda. Yaponiyaning feodalcha taraqqiyotining turli bosqichlarida u yoki bu kuchlar manfaatini ifodalovchi mafkura sifatida buddaviylik, konfutsianchilik yoki chatishma (sinkretik) ta'limot bo‘lgan buddaviy-konfutsianchilik, sinto-buddaviy-konfutsianchilik maktablari va mazhablari o‘zlarini namoyon qildilar.