Axmеdova m. A. umumiy muxarrirligi ostida

3-§. Hindiston, Xitoy va Uzoq Sharqda diniy-falsafiy fikrlarning paydo bo‘lishi
Qadimgi hind jamiyati hayoti haqida xabar beruvchi birinchi manba Vedalar bo‘lib, taxminan eramizdan oldingi 1500 va 600 yillar orasida tarkib topgandirlar. Ular garchi jamiyatning iqtisodiy rivojlanishi va ijtimoiy tarkibi haqida, atrofni, o‘rab turgan dunyoni bilish darajalari va boshqa ko‘p narsalar haqida ma'lumot bersalar ham, ustun darajada diniy mazmunga ega edilar. Aslini olganda Vedalar - samxitlar – to‘rt xilda mavjuddirlar. Rigvada (xudolarga madhiya), Samaveda (kuylar, ashulalar, hamdu sano), Yadjurveda (qurbonlik qilish paytida aytiladigan ifodalar va hikmatli so‘zlar) va Atxarveda (afsunlar). Vedalar oriy qabilalarining ibtidoiy dunyoqarashlari, diniy-afsonaviy majmua va jodugarlikni aks ettirganlar.
Vedalar adabiyotining ikkinchi qatlam Braxmanlar bo‘lib, ularda dunyoning kelib chiqishi va paydo bo‘lishi, birinchi javhar sifatidagi suv haqidagi qoidalar to‘g‘risidagi fikrilar va boshqalar uchraydi. Braxmanlarning asosiy rituallari bo‘yicha amaliy qo‘llanmadir. Barxmanlarda biz hali hyech qanday mukammal va to‘la-to‘kis diniy-falsafiy tizimni ko‘rmaymiz. Braxmanlarning afsonaviy majmuasi bilan eng keyingi vaqtda paydo bo‘lgan hinduviylik dini ko‘p jihatdan bog‘liqdir. Vedalar adabiyotining uchinchi qatlami Aranyaklar, yoki «O‘rmonlar kitobi» bo‘lib, o‘rmonlarda yashovchi tarki dunyo qilgan kishilar uchun mo‘ljallangan. Uy sohibi holatidan tarki dunyochilikka o‘tish «faoliyat yo‘li»dan «bilimlar yo‘li»ga o‘tish sifatida qabul qilindi. To‘rtinchi qatlam – Upanishadlar vedalar adabiyotini yakunlaydi. Upanishadlarning eng muhim qismi hayot charxi (sansara) haqidagi qoida va qilmishiga yarasha mukofot qonuni (karma)dir. Inson hayoti cheksiz qayta tug‘ilish zanjirida muayyan shakl sifatida qabul qilinadi. Hayot charxi abadiy bo‘lib, dunyodagi barcha narsalar unga bo‘ysunadi. Xudolar shaxslar sifatida mavjud emaslar, shunisi ham borki, makon va zamonda chegaralangan inson ham mavjud emas. Upanishadlar Hindistonda keyingi tafakkur rivojiga katta ta'sir ko‘rsatdilar.
Xitoy falsafasining manbalari - Bilim darajasining mumtoz kitoblarida yoritilgan. Ashulalar kitobi (er. oldingi XI-VI asrrlar) xalq she'riyatining to‘plamidir; Tarix kitobi (er.ol. 1-nchi mingyillikning boshlari) – rasmiy hujjatlar to‘plami bo‘lib, tarixiy voqyealar bayonidir; Tartib kitobi (er.ol. IV-I asrlar) siyosiy va diniy rasm-rusumlarni, ijtimoiy va siyosiy faoliyat me'yorlarini tasvirlaydi. Bahor va kuz kitobi (er.ol. VII-IV asrlar) axloqiy va rasmiy - adabiy masalalarni hal etish uchun namuna sifatida xizmat qildi.
Falsafa taraqqiyoti nuqtai nazaridan O‘zgarishlar kitobi (er.ol. XII-VI asrlar) eng muhimdir. Uning matnlarida afsonalardan falsafaga o‘tish boshlanganligini mushohada etish mumkin. O‘zgarishlar kitobining eng iuhim qismlaridan biri – In va Yan unsurlari haqidagi ta'limotdir. Yan qandaydir faol, barcha narsalarning ichiga kirib boruvchi, ashyolarni bilish yo‘lini yorituvchi narsa sifatida ifoda qilinadi; In uchun kutib turuvchi faoliyatsizlik o‘rin ajratilgan, negaki, u qorong‘ilik ibtidosidir. In va Yanning harakati – yagona narsada yuz beradigan o‘zgarishlarning dialektik harakatidir. In va Yanning o‘zaro bir-biriga kirishidan ularning o‘zaro ta'sirini aks ettiruvchi bir qator tushunchalar paydo bo‘ladi.
Qadimgi quriyalilar dunyoqarashining yorqin aks etgan shakllari totemizm (hayvon yoki o‘simlikka sig‘inish), animizm (tafakkurning dunyodagi hamma narsalarning joni bor deb hisoblagan ibtidoiy shakli), osmon va ajdodlar ruhiga sig‘inish edi. Qadimgi koreyslarning dunyoqarashi barcha tabiatni jonlantirib, uni turli shakllarni, shu jumladan, afsonaviy hayvonlar qiyofasini qabul qilishga qodir bo‘lgan son-sanoqsiz ruhlar va ajinalar yashaydigan maydonga aylantrilgan edi. Ulardan eng mukammal hayvon «kirin» - afsonaviy hayvon bo‘lib, o‘zida erkaklik va ayollik ibtidolari («ki» -erkak, «rin» - urg‘ochi) sintezini mujassam etar edi. Kirin o‘zida besh birlamchi unsurlar bo‘lgan suv, olov, daraxt, metall va tuproqni mujassamlashtirgan bo‘lib, tinchlik, shodlik, to‘g‘rilik va soflik ramzidir. «Kirin siymosida afsonaviy siymolardan kelajakdagi koreys falsafasining tushunchalari va siymolari bo‘lgan dunyoning erkaklik va ayollik ibtidolaridan («Yan» va «ыm»), besh birinchi unsurlar (suv, olov, daraxt, metall va tuproq) ta'limotiga, koinot va insonning mukammallik birligiga (osmoniy «li» ta'limoti) o‘tish jarayoni kuzatiladi.
Koreyslarda o‘lganlarning ruhlarining mavjudligiga ishonish alohida o‘rin tutadi. O‘lganlar dunyosi tiriklar dunyosiga chinakam ta'sir ko‘rsata oladi, shuning uchun koreyslar o‘lganlar arvohi haqida g‘amxo‘rlik qilishga katta ahamiyat beradilar.
Qadimgi Chosonda falsafiy dunyoqarash kurtaklari Xitoy ta'siri ostida shakllana boshladi. Dunyo qadimgi koreyslar nigohida ikki ibtido bo‘lgan: ijobiy, yorug‘, faol ibtido «yan» va salbiy, qorong‘i, faoliyatsiz ibtido «ыm»ning quyuqlashishi va yoyilishi sifatida tasavvur qilinar edi. Ikkala ibtidoning («yanki» - yorug‘, qorong‘i «ki»ning «ki» va «ыmki») sifatlaridan bahramand bo‘lgan birinchi ibtidoiy javhar (efir) «ki» ning birga qo‘shilishi va boshqacha qiyofaga kirishi natijasida osmon va yer, hamda beshta koinotiy hodisa bo‘lgan metall, daraxt, suv, olov, tuproq paydo bo‘ldilar. Ushbu birinchi unsurlarning birikmasi barcha xilma-xil mavjud narsalarning paydo bo‘lishiga olib keldi.
Qadimgi yaponlarning dunyoqarashlari haqidagi ma'lumotlar VIII asrda yozib tugallangan «Kodziki» («Qadimgi bo‘lib o‘tgan ishlar haqida yozuvlar») kitobida saqlangan. Bu afsonalar, tarixiy rivoyatlar va haqiqiy voqyealar to‘plamidir. Qadimgi diniy aqidalar asosida oilaviy-urug‘chilik va qabilaviy arvohlar va himoyachi - xudolar bo‘lgan kamilarga sig‘inish yotar edi. «Kami» so‘zi aynan «tepada», «yuqorida» degan ma'noni anglatar edi. Ruhlar barcha mavjud narsalarning ko‘zga ko‘rinmas siymolari hisoblanar edilar. Qadimgi yapon afsonalari uchun xos bo‘lgan xususiyat tabiatga sig‘inish (naturizm) va uni jonlantirish (animizm) edi. Butun tabiat ruhlar bilan to‘ladirdilar. Tog‘lar, ko‘llar, daraxtlar, gullar va boshqa shunga o‘xshashlarga sajda qilinar edi. Tabiatga sajda qilishdagi markaziy o‘rinni quyoshga topinish egallar edi. Ilk diniy e'tiqodlar yozma qoidalarga ham, qat'iy arvohlar tabaqalanishiga ham, haqiqiy ibodatxonasi va kohinlarga ham, ismlarga ham ega emas edilar.