Axmеdova m. A. umumiy muxarrirligi ostida

3-§. Falsafiy teologiya (ilohiyot)
Din falsafasi falsafaning bir qismi sifatida Xudo to‘g‘risidagi, ilohiy mohiyat haqidagi fikr-mulohazalar bilan bog‘liq holda falsafa bilan shug‘ullanish demakdir. U falsafa ilmining nisbatan mustaqil qismi bo‘lib, eng avvalo falsafiy teologiya sifatida maydonga chiqadi. Falsafiy ilohiyot har qanday dinning konseptual, nazariy qismini ifodalovchi ilohiy aqoidlar bilan bevosita aloqadorlikda va ayni paytda ulardan farqli ravishda mavjuddir.

Teologiya atamasi (deus - Xudo, logos- ta'limot) qadimgi Yunonistonda paydo bo‘lgan va dastlab hyech qanday falsafiy yukka ega bo‘lmagan. «Teologiya» so‘zi ilohlar to‘g‘risidagi dostonlarda qo‘llanilgan, bunday asarlarning mualliflarini esa teologlar deb atashgan.

Arastu «teologiya» atamasidan falsafaning muayyan qismini belgilash uchun foydalanib, mazkur atamani sharhlashda burilish yasadi. U nazariy falsafani matematikaga, fizikaga va teologiyaga ajratdi. Arastu ilohiyot ilmini «birinchi falsafa», oliy mushohada fani yoki «oliy falsafa» deb nomladi. U ilohiyot ilmini borliq, uning ibtidosi va mavjudligi sabablari to‘g‘risidagi fan sifatida belgilab berdi.

Musulmon Sharqida Arastu g‘oyasi ba'zan Aflotun qoidalariga qo‘shilgan holda (yoki bahslashgan holda) qat'iy yakkaxudolik ruhida qayta talqin etildi (masalan, al-Kindiy, al-Forobiy).
Falsafaning (al-falasifaning) vujudga kelishi antik andozalar ta'sirida ro‘y berdi. Musulmon faylasuflari borliqning ilohiy mohiyatini rad etmagan holda, fanlarni yozma rivoyatlarga (ulum naqliya) asoslangan teologiya faniga hamda borliqni ratsional talqin etishga asoslangan ratsional (ulum aqliya) fanga ajratganlar. Al-falasifa shu ma'noda kalom ilmiga yaqin turadi. Kalom ilmida Arastu dialektikasining ustunligi sezilib turadi.
Markaziy Osiyo ham turli maktablarga mansub bo‘lgan (Al-Beruniy, Ibn Sino, Al-Forobiy maktablariga) mashhur faylasuflar silsilasini dunyoga tuhfa etgan. Bu faylasuflarning jahon falsafa fani oldidagi xizmatlari shundaki, ularning asarlarida falsafa va teologiyaning ajratilishi asoslab berilgan. Bunda falsafa «butun borliqni bilishning asosi» - g‘oyalar sifatida tasavvur etilgan bo‘lib, g‘arbiy yevropa faylasuflari yuz yillardan keyingina shunday xulosaga kelganlar.
XI-XIII asrlar yevropa falsafasida teologiya tushunchasiga konseptual ilohiyot deya ta'rif berilgan. Teologiya o‘rta asrlar yevropasining konseptuallashtirilgan hukmron tafakkuriga aylangan. Teologiya dinni tadqiq etuvchi fan sifatida, falsafa esa «ilohiyot ilmining xizmatkori» (slujanka «bogosloviya») sifatida qabul qilingan va u teologiyaning qoidalarini asoslab berishi kerak deb hisoblangan. U teologiyani, ratsional uslubdagi qotib qolgan nuqtai nazarlarni birlashtiruvchi sxolastika shaklida va shakliy-mantiqiy masalalarga moyil holatda maydonga chiqdi.
Yangi zamonda falsafa teologiyadan ajratiladi va dindan uzoqlashtiriladi. Fan va din bir-biridan mustaqil holda yashay boshlaydi. Shu bilan birga ular bir-biriga qarama-qarshi turadi.
Teologiya «ilohiy haqiqat» bilan, falsafa esa yaxlit fan sifatida – tabiiy olam bilan shug‘ullanadi. Falsafa o‘zini bilishning hamma narsani, shu jumladan dinni ham o‘z muhokamasiga, tafakkur ila bilish doirasiga tortishi lozim bo‘lgan oliy ko‘rinishi sifatida his eta boshladi. Shu bois falsafa ilmning tili va tushunchalaridan Xudoning g‘oyalarini hamda «ilohiy haqiqatni» asoslash uchun foydalanuvchi falsafiy teologiya g‘oyalari tez suratlarda rivojlana boshladi.
Hozirgi vaqtda teologiya (konfessiyaviy, cherkov teologiyasi) tushunchasi nazariy ilohiyot, ilohiy haqiqat sifatida qabul qilinadigan matnlar asosida tuzilgan, Xudoning mohiyati va xatti-harakatlari to‘g‘risidagi xilma-xil xulosalar va ta'limotlar majmui sifatida tushuniladi. Falsafiy teologiya esa sof falsafiy vositalar orqali, ya'ni ilohiy haqiqat dalili va mazmunidan qat'i nazar, falsafiy asoslash, isbotlash va sistemalashtirish mezonlari hamda standartlariga muvofiq Xudo to‘g‘risidagi ta'limotni yaratishga bo‘lgan intilish sifatida anglanadi.
Bu Xudoni falsafiy anglash demakdir. Falsafiy teologiyaning vazifasi Xudo to‘g‘risida falsafiy ta'limot yaratishdan iborat. Uning maqsadi birinchidan, Xudoning mavjudligini, ikkinchidan, imkoniyat darajasida, Xudoning tabiatini tushuntirib berishga, uchinchidan Xudo va Olam o‘rtasidagi, Xudo va inson o‘rtasidagi munosabatlarni tavsiflashga qaratilgan.
Aytib o‘tish joizki, falsafiy teologiya, diniy teologiya kabi Xudoni to‘liq va mukammal anglab yetish uchun da'vogarlik qilmaydi. Falsafiy teologiya Xudoning asosiy sifatlarini ko‘rsatib berishga va anglashga intiladi. Qodirlik, har narsadan voqiflik, har yerda hozirlik, doimiylik, g‘oyibiylik va boshqa shu kabilar Xudoga xos fazilatlar sifatida e'tirof etiladi. Eng muhim muammo Xudo va Olam, Xudo va yaratuvchilik, Xudo va inson o‘rtasidagi munosabatlardan iboratdir.
Xudo va olam o‘rtasidagi munosabatlar masalalari borasida falsafiy teologiyaning turli yo‘nalishlari o‘rtasida qizg‘in bahslar bormoqda. Teizm ( grekcha Deus – Xudo) mumtoz, an'anaviy falsafiy-ilohiy ta'limot hisoblanadi. Teizm mutlaq borliqni, olamni o‘z xohish-irodasiga ko‘ra yaratgan va uni mangu boshqaradigan, olamga nisbatan barhayot ilohiy xilqat (shaxs) sifatida tushunishdan kelib chiqadi. Teistik ta'limotga ko‘ra Xudo olamning, umuman, rang baranglikdan iborat butun borliqning bosh negizidir. Hamma narsaning ildizi Unda, chunki hamma narsa bosh sabab sifatida Undan kelib chiqadi va oxirgi maqsad sifatida Unga intiladi. Xudo – birinchi va so‘nggi sababdir, ya'ni olamning sababkori va maqsadidir. Xudo o‘z xususiy mohiyatidagi mutlaq zarurat tufayli ham shundaydir. Teizmda Xudo cheksiz, barhayot, tabiatdan ustun turuvchi yaratilmagan shaxsiyat voqyeligi sifatida anglanadi. U O‘zidan tashqaridagi hamma narsani yaratgan, butun borliqqa nisbatan transsendentdir (ya'ni bilib bo‘lmas, har qanday tajriba doirasidan tashqarida), shu bilan birga u olamdagi ta'sirchan ishtirokini saqlab qoladi.
Deizm va panteizm kabi noan'anaviy teistik ta'limotlar birmuncha boshqacharoq yondashuvlarga tayanadilar.

Deizm ta'limoti yevropada Uyg‘onish davrida XUP asrda yoyilgan bo‘lib, unga ingliz mutafakkiri lord Cherberi asos solgan.Deizm ta'limoti Xudoning olam yaralganidan keyingi ta'sirchan ishtirokini inkor etadi. Xudo olamni yaratib bo‘lgach, keyingi jarayonlarning qonuniy kechishida hyech qanday tarzda ishtirok etmaydi va unga aralashmaydi.

Panteizm yana bir falsafiy-ilohiy oqimlardan biri hisoblanadi. Mazkur atama XIX asrda K. Krauze tomonidan muomalaga kiritilgan. Ushbu ta'limotga ko‘ra, olam Xudoning o‘zida yashaydi, lekin Xudo olamga singib ketmaydi. Panenteizm panteizmga yaqin ta'limot bo‘lib, u Xudoni koinot bilan tenglashtirmaydi, ayni paytda ularni ajratmaydi ham.
Panteistik g‘oyalar qadimiy hind tafakkurida – ayniqsa, braxmanizm, hinduizm, vedanta ta'limotlarida, shuningdek qadimiy Xitoy falsafasi - daosizmda, qadimiy yunon falsafasida – Fales, Anaksimen, Anaksimandr ta'limotlarida allaqachon mavjud edi. Bu ta'limotlar o‘rta asrlarga kelib ham musulmonlar Sharqida, ham yevropada rivojlana boshladi. Panteistlar olamning Xudo tomonidan hyech narsadan yaratilganligi haqidagi hukmron teistik tasavvurlarga zid ravishda tabiatning vaqtdan tashqarida, doimiy ravishda shaxsiyatsiz Xudo tomonidan vujudga keltirilishi to‘g‘risidagi konsepsiyani rivojlantirdilar. Bu g‘oyalar neoplatonchilar va ularning Yaqin Sharqdagi izdoshlarining emanatsiya to‘g‘risidagi ta'limotlarida o‘z ifodasini topdi. Emanatsiya g‘oyasi, masalan, sharq peripatetizmi vakillaridan biri bo‘lgan Forobiy falsafiy ta'limotining asosini tashkil etgan. Forobiy ta'limotiga muvofiq Alloh – «o‘z-o‘zidan zaruriy mavjudiyat» har biri osmonning muayyan sohasiga taalluqli bo‘lgan, koinot «aqllaridan» (aql qadimiy yunon tilida Nus) boshlanuvchi qator emanatsiyalar (kechimlar) orqali abadiy olamni – «o‘zga tufayli zaruriy mavjudiyat»ni yaratadi. Mazkur «aqllarning» maqsadi oy ostidagi olamda ro‘y beradigan vujudga keltirish va yo‘q qilib yuborish jarayonlarini boshqaradigan «faol aql»ga (ongga) borib taqaladi.
Panteistik g‘oyalar Uyg‘onish davrida yevropalik faylasuflar – N.Kuzanskiy, J. Bruno, B. Spinoza va boshqa shu kabilar ijodida o‘z ifodasini topgan. Masalan, Bruno fikricha, cheksiz zoxiriy mutlaqlik bo‘lgan Xudo tabiat bilan tobora to‘laroq birlashib borgan, bu hol to Xudo mohiyatan tabiatning taxallusiga aylangunga qadar davom etgan³⁹⁹.
Shu tariqa falsafiy teologiya e'tiqod nuqtai nazaridan keltirib chiqariladigan diniy teologiyadan – ilohiyotdan farqli ravishda Xudo to‘g‘risidagi masalalarni «oldindan taxmin qilish» va ularni falsafiy usullar vositasida ko‘rib chiqishga da'vogarlik qiladi. Xudoga oid masalalarni, ilohiy voqyelikni talqin etish muayyan falsafiy oqimlar, ta'limotlar, konsepsiyalar nuqtai nazaridan, ular tomonidan ontologik, antropologik, gnoseologik, sotsiologik va boshqa muammolarni hal etish orqali amalga oshiriladi. Bu yerda fikrlar olamni anglashdan Xudoni anglash sari harakat qiladi.
Falsafiy teologiyadan diniy falsafani yoki teosofiyani ( yunoncha Deos – Xudo, sofia – donolik) ajrata bilish kerak. Diniy falsafa o‘zining ontologik, antropologik va boshqa muammolarni qanday hal etishidan kelib chiqqan holda, olamni, insonni, qadriyatlarni, shu jumladan ilohiy voqyelik masalalarini ko‘rib chiqishni o‘z predmeti qilib oladi. Bu yerda fikrlar diniy dunyoqarashlardan falsafiy muammolarni, ya'ni inson-olam munosabatlari muammolarini ko‘rib chiqish sari harakat qiladi. Diniy falsafa, uning tomizm, islom falsafasi (kalom), dzen-buddizm, neotomizm, nasroniylik antropologiyasi, umumiy mushtaraklik metafizikasi kabi boshqa oqimlari ilohiyot ilmi bilan falsafa ilmi to‘qnashadigan nuqtada joylashgan. Ular borliq, olam, inson muammolarini ko‘rib chiqishda diniy dunyoqarashning asosiy qoidalaridan kelib chiqadilar.
2 bob. DIN FeNOMeNI (DINNING MOHIYaTI)