Axmedova Malohat Ergashevna pedagogika nazariyasi va tarixi

birinchidan, 
u larn in g b a rc h asid a m a ’naviy axlo q iy qarashlar, 
m e’yorlar, 
k ech in m a 
v a 
h is-tu y g ‘u la r 
ijtim oiy 
m u n o sab atlam i 
b o shqarishning alo h id a usu li b o 'lm is h tarix an tark ib to p g an tizim sifatida 
baholanadi.
ikkinchidan, 
b arch a t a ’riflar ja m iy a t rivoji v a ishlab chiqarish 
usullariga b o g ‘liq b o ‘lgani u ch u n m a ’n av iy -ax lo q iy q o id alar m azm uni 
ham ja m iy a td a m av ju d iqtisodiy v a ijtim oiy m u n o sa b a tla r bilan 
b elgilanadi, sh u n in g u ch u n m a ’n a v iy at ijtim oiy h o d isa sanaladi.
uchinchidan, 
m u staq il ja m iy a t m a ’n av iy ati m o h iy ata n ijtim oiy 
h o disaligicha qolib, o ‘z id a k o ‘p ro q u m u m in so n iy m azm u n n i aks ettirish, 
insoniy m u lo q o t u y g 'u n lig ig a o liy d arajad a k o ‘m ak lash ish i b ilan ajralib 
turadi.
to‘rtinchidan, 
b a rc h a t a ’riflard a m a ’naviy sifat in so n lam in g
o ‘zaro m u n o sab atlarin i b o sh q a rib g in a qolm ay, balki sh ax sn i tarb iy alay d i, 
shakllantiradi, d eg an fikr t a ’kidlanadi.
Shunday ekan, ta la b a la r « M a ’n av iy sifat» tu sh u n ch asi m azm unini 
qanday tu sh u n ad ilar» , « M a ’naviy sifa t nim a», degan sav o lg a faqat 
rcspondentlarning 37 foizi ja v o b b e ra oldi, qolgan 63 foizi m a ’naviy 
va m a ’nav iy atsiz x a tti-h a ra k atlam i sanab b erish b ila n cheklandi. 
S huningdek, « M a’n av iy sifat nim a» ek anligini «bilm asligi», « so ‘z bilan 
ifoda eta olm asligi»ni m a ’lum qildi. O lin g an ja v o b la rn in g k atta qism i
27

---

oddiy b o ’lsada, m a ’na v iy sifatlarn in g ayrim larini to ‘g ’ri q am rab olgan. 
M asalan, « M a ’naviy s i f a t - h a y o t ilm i, o ‘z ishlarini b o sh q alar m an faatla ri 
bilan m u v o fiq lash tira olish m alakasi», « M a ’n av iy sifat q an d ay d ir 
talablarga ja v o b berish i: halol, adolatli, v ijd o n li b o ‘lish, insonlarni 
h u rm at qilish», - b u la r h am m asi m a ’naviyatni ta sh k il etadi; « M a ’naviy 
sifatlar - burch, ezgulik, shuningdek, ad o lat (m azm u n i sharhlanm aydi)», 
« M a ’naviy sifat v a vijdon, in so n d a tarb iy alan ish i lozim b o ig a n tu y g ‘m>; 
« M a ’naviy sifat - h am m a n a rsad an m e ’yor, o rtiq ch a ro h at v a hoyu- 
h avasdan saqlanish, o d am lar v a ja m iy a tg a nisbatan adolat»; « M a ’naviy 
sifat - in so n n in g ja m iy a td a o ‘zini tu tish m e 'y o rla ri v a hokazo».
K o 'p ro q am aliy lik , so g 'lo in fikr bilan x ara k terlan ad ig an bu 
k ab i « ta ’rif»larni ta la b a ia r ja v o b la rid a k o ‘plab to p ish m um kin. G ap 
shundaki, faqat ayrim h o llard a yaxshi va a 'lo g a o ‘q iydigan talab alarg in a 
m a ’n av iy atn in g o ‘zg aruvchan va ijtim oiy x arakterini aniq t a ’kidladilar. 
A so san o ‘rta d arajad a o 'q iy d ig a n talab ala rn in g katta qism i esa 
m u staq illik k a erishgach, k o 'p la b m a 'n a v iy talab lar o 'z g a rg a n in i hali 
etarlich a sezm aganligi aniqlandi.
T alabalarning m a ’lum bir qism i m a ’naviyatni ax lo q iy lash tirish
bilan tenglashtirgani, uni b oshqarishda tarb iy av iy vazifani salbiy his- 
tu y g 'u orqali baholash, tash q i m uhit v o sitasi, y o q im siz kechinm alar, 
m ustaqillikni ch eklash, q ad r-q im m at hissini y o ‘qotish b ilan kechadi, 
deganligi kishini jid d iy o ‘y lan tirib q o 'y a d i.
Q u y id a biz talab aiar b ay o n qilg an fikrlardan n am u n alar keltiram iz: 
« M a 'n a v iy sifat - kattalar tala b larig a b o ‘y su n ish n i singdirish»; 
« M a 'n a v iy sifat - q anday y ashashni bilish»; «Y oshlarni o ‘q ish d a har 
qanday m a y d a-ch u y d a kam ch ilik lari u ch u n c h o 'q ish a d i, k ey in uni 
m a ’naviy buzuq, d e y ish ad i» kabi « ta ’rif» lar n a faq a t m a ’n av iy atg a xos 
b ilim larni yetarli o 'z la sh tirm a g a n lig i oqibati, balki tan q id iy fikrlarni 
su iste’m ol qilish, m a ’nav iy tarbiyani am a lg a oshirishni v o sita sifatida 
y etarlich a bah o lam aslik n in g oqibatidir.
B undan tashqari, o lin g a n ja v o b la r tah lili shuni k o ‘rsatadiki, k o 'p la b
talab aiar m a ’naviy talab larn i o ‘z lash tirish insonni g o ‘zallashtirishi, unda 
faol hayotiy nuqtai nazar sh ak llan ish ig a k o ‘m aklashishi, o ‘z -o ‘zini 
ta k o m illash tirish n in g m uhim v ositasi ek an lig in i anglab etm aganliklari 
n am oyon b o ‘lm oqda. Z ero, m a ’n av iy atn in g g u m an istik v azifasin i 
an g lash - y a n g ic h a m a ’n av iy sifatlarga ega b o ’lgan m u tax assislarn i
28

---

у eti shtiri shning 
asosiy 
shartidir. 
M a ’n a v iy a t n afaq a t 
in.sonlai an> 
o ‘zaro m u n o sab atlarn i bo sh q arish i, b alk i shaxsni rivojlam irishi; i 
k o ‘m a k lash ad ig an
ijtim o iy -p ed ag o g ik
h o d isa 
ham dir. 
Bu 
shi'ni 
anglatadiki, talab alar u zoq asrlar d a v o m id a x alq ta jrib a sid a qoilag:>'- 
m a’naviy m e ’y o rlarn i izchil o ‘zlash tirish lari lozim .
M a ’n av iy sifatlarn in g qaysi belg ilari ta la b a la r to m o n id an qiyinro'.: 
qabul qilinishini o ‘rgan g an im izd a, u la r h u q u q iy va m a ’n av iy sifa tla r1'’? 
farqlashda q iy n alg an lari m a ’lum b o ‘ldi. K u za tilg an talab alarn in g
ayrim lari ular orasid ag i tafo v u tlarn i te z k o ‘rsatib berishdi. Masal^n.. 
« M a’naviy m e ’y o rlar - x u lq -a tv o m in g ix tiy o riy rav ish d a am al 
qoidalari. h uquqiy m e ’y o rla r esa m a jb u ra n bajarilad i» . « M a ’naviy 
qoidalar, hu q u q iy larid an farqli ra v ish d a y o m o n am a llard an q o ‘rquv tu fa y ! i 
em as, balki b urch hissi sabab o ‘zini tiy ish n i ta lab qiladi», « М а ’пахЬ
m e ’y o rlar h u q u q iy larid an shunisi b ilan farq qiladiki, ular q o nun d u d
qilm agan m unosabatlar, m asalan, d o ‘st, o ‘rto q tan lash n i ham qam rab 
oladi». B u kabi t o ‘siqsiz, biroq savodli ja v o b la r, afsuski, 13 foizni tashkil 
etadi. S o ‘rovda q atn ash g an asosiy resp o n d en tlar, y a ’ni 87 fo iz talab alar 
m a ’n av iy m e ’yorlarni hu q u q iy lari b ilan qo rish tirib yubordilar, ayrim lari 
esa ularni bilm asligi, b iro q tu sh u n ish i, s o ‘z bilan ifodalay olm asliklam i! 
aytishdi.
M ustaqil, ja m iy a t barpo etilishi bilan y o sh la r m a ’nav iy ati to b o ra 
rivojlanishi, talab alarg a x u lq -atv o rn in g m a ’naviy m e 'y o rla ri inson xulqi 
tashqi tom oni, uning ichki m a ’naviy olam i, insonning y u k sa k m a ’naviyati 
orqali b oshqarilishi, e ’tiq o d g a aso slan ish i; h uquqiy m e ’y o rlar esa, avvalo, 
inson x u lq in in g tash q i to m o n ig a q aratilish i, m u q arrar m ajb u rlash n i 
o ‘z ichiga olishini ta la b a-y o sh lar tu sh u n ib y etish lari bu m e ’yorlarni 
o 'zla sh tirish n i osonlashtiradi.
T alabalar o ‘zlashtirishda q iy n aiad ig a n y a n a b ir h o la t m a ’naviy 
m e ’yo rlar tark ib i b ilan b o g ‘liq tushunchalardir. M a ’lum ki, «Y olg‘on 
gapirm a!», « 0 ‘g ‘rilik qilm a!», « Q o 4p o llik qilm a!» kabi taq iq lash va 
«H alol b o 'l ! », «A dolatli b o ‘l!», « M u staq illik ishiga sodiq q o l!» kabi 
n am unalar m a ’n av iy -ax lo q iy ta lab la rn in g ikki tom oni, u lar xulq- 
atvorning y o i q o ‘y ilad ig an v a y o T q o ‘yib b o 'lm a y d ig a n v arian tlan
o ‘rtasidagi chegarani hosil qiladi. H aq iq iy q o id ala rd a ta q iq lash ustuvorlik 
qiladi. M a ’n av iy sifatlar esa n a fa q at in so n n i y o ‘l q o ‘yilm ay d ig an xaiti 
harak atlard an chetlaydi, balki qanday y o ‘l tu tish n i ham k o 'rsa ta d i.
29

---

T alabalarning ja v o b la rid a ta q iq lash g a ham , n a m u n ag a ham
m um jaal etiladi. B iroq nam unani k o 'rg a z m a li m iso llar b ilan tu sh u n tirish
и qadar y o rq in v a aso slan g an em as. Q olaversa, m a ’naviy m e ’y o rlarn in g
bu ikki y ax lit tizim i h ech qanday aloqasiz, inso n g a p arallel q o ‘y ilad ig an , 
na m aqsad birligi, n a ay n an b ir natijan i k o ‘zd a tu tm a g an ta la b la r sifatida 
qaraladi. B u q iy in ch ilik la m i y en g ish d a o ‘qitu v ch ilar o 'z e ’tiborini 
k uchaytirishi lozim .
M am n u n iy a t b ilan t a ’k id lash m u m k in k i, « ezgulik» v a « yovuzlik» 
kabi tu sh u n ch ala r ta la b a la rn in g shaxsiy tajrib asi b ila n y a q in ro q b o ‘lib, 
m a ’nav iy at tu sh u n c h a sig a k o ‘ra oso n ro q o ‘zlashtiriladi. T alabalarning 
ja v o b la rid a n n a m u n a la r keltiram iz: « E zg u lik - b izn in g tuzum , u bizni 
barcha zaru r n a rsa bilan ta ’m inlaydi. Ilgari bunday b o ‘lm agan». « E zg u lik
- yax sh i tilak, x u sh m u o m alalik , in so n larg a nisb atan m u loyim lik», 
« E zgulik - b u h alo l, talab ch an b o ‘lish, b iro q k o 'n g il b o ‘shlik em as», 
« E zg u lik - sam im iy at, o ch iq k o ‘ng illilik » , «Y ovuzlik - h asad, g ‘azab, 
x u d binlik», «Y om onlik - xasislik, qahr, ich kilikbozlik, y o lg ‘onchilik», 
«Y om onlik - bir-b irig a n isb atan m ad an iy atsiz m u nosabat», « Y o m o n lik - 
lagan b ard o rlik v a ik k i y u z lam ach ilik » , «Y om onlik - tu h m at, haqorat, 
insonlar b ilan k e lish a olm aslik», «Y om onlik - jiz z a k ilik , o ‘zini bosa 
olm aslik» v a shu kabilar.
B u kabi s o g ‘lom fikrli, shaxsiy k ec h in m alarg a aso slan g an b aholarni 
deyarli b archa talab aiar b a y o n qilishdi. B iro q bu o ‘rin d a ham k am ch ilik lar 
b o ‘ lib, u larn i tu g a tish u stid a jid d iy ish olib bo rish kerak. G ap shundaki, 
deyarli hech bir ta la b a y a x sh ilik v a e zg u lik n i bir-biridan farqlam aydi. 
B u, b irinchidan, ezg u lik ham , y a x sh ilik h am in so n fao liy ati d av om idagi 
o ‘zig a xos sifat b o ‘lib, ijtim o iy a m aliy o t d arajasig a m os keladi, uning 
chegaralari ayn an o ‘xshash; ik kinchidan, h a r ikkisi ham bir tu sh u n ch a -
«yom onlikka» qarshi turadi. B iro q ez g u lik va y ax sh ilik ay n an bir n arsa 
em as, zero y ax sh ilik v a y o m o n lik xatti-h arak atlari bir tu y g ‘u sifatida 
nam oyon b o ‘lsa, ezg u lik u larn in g n atijasin i b elgilaydi, k o ‘p in ch a ular 
m avjud, ichki b o sh q a ru v g a aso slan g an ijtim o iy m u n o sab atla r em as, 
balki tabiiy k u ch lar to m o n id a n y aralg an , b ilish im k o n iy ati ch eg arasid an
uzoqda, dem ak bilib b oT m aydi, deg an ish o n ch g a olib keladi.
O lingan ja v o b la rd a n k o ‘rinadiki, talab alarn in g ezgulik, y ax sh ilik
va y o m onlik haq id ag i ta s a w u rla r i adabiyot, p edagogika, ijtim oiy 
pedagogika, 
psixologiya, 
m a ’naviy, 
p ed ag o g ik
m eros 
t a ’sirida,
30

---

sluixslararo m u n o sab atla r darajasid a rivojlanadi.
T alabalar to m o n id an «adolat» tu sh u n ch asin in g o ‘zlash tirilish u ';i 
ham m a ’lum q iy in ch ilik lar m av ju d b o ‘lib, u jid d iy k am ch ilik lau i.u . 
xoli em as. T o‘g ‘ri, k o 'p c h ilik ta la b a la r nafaqat « ad o lat» so'y.r.i 
u r g ‘ri, o ‘rinli q o ‘llaydi, balki m u h im h ayotiy v a z iy a tla rg a asoslsnih. 
bu tu sh u n ch ag a xos b o 'lg a n u yo k i bu q irralarini ham ifo d aiay oladi: 
«A dolat - qon u n larim iz, x u lq -atv o r m e ’yorlari, o d a m lar o rasid a insoniy 
m unosabatlarga rio y a qilish», « A d o latsizlik - in so n n in g jam i} a; da 
xizm atiga y arash a h aq olm asligi, o ‘z xizm atlarin i b ah o lash huquqi ham
b o ‘lishi m u m kin». «A dolatli b o ‘lish, inson m ehnati, xizm atlarin i i c ' r r i
baholash dem akdir», « A dolat - in so n g a to ‘g ‘ri yon d ash ish , m enga past 
ball q o ‘yildi. deb o ‘q ituvchiga o ‘z nu q tai n azarim n i tu sh u n tird im . X ato 
to ‘g ‘rilandi. A d o lat g ‘alab a qildi».
A d o latn in g m a ’n o sin i o d diy v a to ‘g ‘ri aks ettirgan bu k ab i javobi&r 
k o ‘p b o ‘ldi. U la r orasida adolatni u n g a q a ra m a -q a rsh i tushuncha 
ad o latsizlik k a m iso l keltirib t a ’riflash g a u rin ish ehtirosi ham k o 'z p s 
tashlanadi: « A d o latsizlik - talab a q ilm ag a n ishi u ch u n dakki o lisir ■. 
«T alaba o ‘q ish g a kirdi, b eto b b o ‘lib, k asalx o n a d a y otdi, uni talaba!at 
safidan chiqarishdi, bu ad o latsizlik » v a hokazo.
«B urch», «vijdon», «m ajb u riy at» va « m a 'n a v iy jav o b g arlik »
tush u n ch alarin i ta la b a la r у axshi tu shunadilar. O lingan ja v o b ia rn in g asosiy 
qism i ular tu sh u n ch ag a ega ek an lig id an d alo lat beradi. In so n Vaiantii 
him o y a qilish, yax sh i o ‘qish, halol ishlashga q o ‘rq q an id an m ajb u r b o 1 lishi 
k e ra k e m a s, balki v ijd o n an buni qilishi lozim ", « B u rc h m ajb u rlik d an em as, 
ixtiyoriy, ongli b ajarilish i lozim b o ‘lg an ishlar», « B u rch lar - o'zininf.: 
o ‘qishga, V atanga, ja m iy a tg a n isb ata n m ajb u riy atlarin i ongli b ajan sh » , 
« B u rch lar - y ax sh i o ‘qish, in so n n in g yax sh i fazilatlarin i egallash is ta g i 
h alo l b o iis h » v a h o kazo.
Jav o b iarn in g an ch ag in a qism i, sanab o 'tilg a n b e lg ilar b o ‘yicha 
burch m o h iy atin i g o ‘yo y o ritsa h a m asosiy m o h iy atin i aks ettirm aydi: 
ayrim talab alar b u rch e ’tiqodga, za m riy a tg a asoslanishi, m ajburiyatlarni 
ongli, ixtiyoriy ra v ish d a b ajarish n i o ‘z ichiga olishi, harakatlanish 
istagida n am o y o n b o ‘lishi, q u v o n ch u y g ‘otishini anglab etm aydi. H aqiqiy 
jav o b lar: «B urch - n im a b o ‘lganda ham bajarilishi shart b o ig a n ish». 
«B urch - b u o ‘qish, ishlash, oilani t a ’m inlash, farzan d larn i davr talabiga 
m os tarbiyalash, o ‘zi v a b o sh q alar y ax sh i yashashi u ch u n h am m a narsaiu
31

---

qilish», « B u rch - arm iyada x izm at qilish, b erilgan to p sh iriq larn i o 'z
v aq tid a bajarish, halol yash ash » v a h o kazo. B u rch tu rlich a b o ‘ladi: oila, 
d o ‘st, V atan o ld id ag i v a hokazo. B u kabi m e ’yorlarn in g rasm an bajarilish i 
ijtim oiy u y g 'u n lik m u stah k am lan ish ig a k o ‘m aklashadi, b iro q b u hali 
b u rch em as, b alk i m ajburiyat, zero u lar huquqiy to m o n d an ich -ich id an
qabul q ilinm agan, u n in g istagi, v ijd o n bilan q o ‘lla b -q u w a tla n m a g a n .