Axrorova muxlisaning axborot texnologiyalari fanidan mustaqil ish
Download 0.82 Mb.
|
MUQOVA KURS ISHI2
|
O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O’RTA MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI SHAROF RASHIDOV NOMIDAGI SAMARQAND DAVLAT UNIVERSITETI URGUT FILIALI PEDAGOGIKA VA TILLAR O’QITISH FAKULTETI BOSHLANG’ICH TA’LIM YO’NALISHI 104-GURUH TALABASI AXROROVA MUXLISANING AXBOROT TEXNOLOGIYALARI FANIDAN MUSTAQIL ISH BAJARDI:
Mavzu:Internet Explorer dasturi imkoniyatlari .Opera dasturi imkoniyatlari .Google Chrome dasturi imkoniyatlari .Elektron pochta imkoniyatlari. Chatlarda ta’limdan foydalanish. Soha idoralarini axborot tizimlari.
Windows Internet Explorer (sobiq Microsoft Internet Explorer, qisqartmasi IE yoki MSIE) Microsoft tomonidan yaratilgan grafik veb brauzeri boʻlib, 1995-yildan boshlab Microsoft Windows operatsion sistemasi tarkibiga kiritilgandir. Internet Explorer 1999-yildan boshlab eng keng tarqalgan veb-brauzeridir; 2002 va 2003-yillarda 95% ishlatilish choʻqqisiga yetdi. Internet Explorer 7.0 brauzerning joriy versiyasi boʻlib, uni 2006 yil 18-oktabridan boshlab Microsoft saytidan olish mumkin. Internet Explorer 7.0 Windows Vista tarkibiga kiritilgan. Internet Explorer bepul, ammo uni oʻrnatish uchun mijoz Microsoft Windows yoki Windows NT oilasiga kiruvchi operatsion sistemani sotib olishi yoki uning qoniniy litsenziya egasi boʻlishi shart.[1] Brauzerning Windows-versiyalari Trident motori asosida yaratilgan. Internet Explorer Mac OS va Unix-kabi operatsion sistemalari ochun oxirgi versiyasi Internet Explorer 5.2.3 SP1 va Explorer 5.0 SP1 Beta mos ravishda edi. Hozirgi vaqatda bu sistemalar uchun Internet Explorer ishlab chiqarish toʻxtatilgan. Lekin hozirda Microsoft Windowsdan farqlanuvchi operatsion sistemalarda wine emulyatori yordamida Internet Explorerni ishlatish mumkin, biroq bunda ActiveX tehnologiyasini ishlatish ilojsiz boʻladi.[2] Tarixi[tahrir | manbasini tahrirlash] IE versiyalarining tarqalishi (2008-yil, yanvar)[3] Internet Explorer, hamma versiyalari 75.47 % Internet Explorer 4 0.01 % Internet Explorer 5.0 0.11 % Internet Explorer 5.5 0.11 % Internet Explorer 6 32.30 % Internet Explorer 7 42.93 % Internet Explorer 1.0 1995-yilning avgust oyida Spyglass, Inc Mosaic brauzeri asosida chiqarilgan. Internet Explorer 1.0 va 1995-yilning noyabr oyida chiqarilgan Internet Explorer 2.0 kabi, keng ommaga tarqalmadi. Internet Explorer 3.0 1996-yilning 13-avgustida chiqdi va Mosaic kodiga asoslanmagan edi. Bu versiyasi CSS bilan ishlay olar, ActiveXga plaginlari va Javaga kengaytirishlarini oʻziga mujassam qilgan edi. Internet Explorer 4.0 1995-yilning sentabr oyida chiqdi va operatsion sistema bilan yanada chuqur aloqaga ega boʻldi. 4.0 DHTML bilan ishlay olar, JavaScript shaxsiy kengaytishiga ega edi. Internet Explorer 4.0 Windows 98 tarkibiga kirgan edi. Internet Explorer 4.0 chiqishi bilan, brauzerlar urushi boshlangan deb hisoblanadi. Internet Explorer 5.0 1996-yilning 18-martida chiqdi. Internet Explorer birinchi marotaba W3C DOM ayamiyatli qismlari bilan ishlay olardi va shuningdek CSS bilan yaxshiroq ishlay oldi. 5.5 versiyasi 2000-yilnig iyulida chiqdi. Explorer 5.5 Windows ME tarkibiga kirgan edi. Internet Explorer 6.0 2001-yilning 27-avgustida, Windows XPning chiqishidan bir necha hafta oldin chiqdi. Bu versiyasida DHTML qoʻllanuvi takomillashtirildi. Internet Explorer 7.0 2006-yilning 18-oktabrida va 26-oktabrda allaqachon 3 milion nusxasi tarqalgan Opera- Norvegialik Opera Software kompaniyasi tomonidan ishlab chiqilgan veb brauzer va internet dasturlari paketi. Opera vebsaytni ko'rish, e-mail yozish va qabul qilish, kontaktlar bilan ishlash, IRC onlayn chat, fayllarni yuklab olish va shu kabi internet bilan bog'liq barcha vazifalarni bajaradi. Shaxsiy komputerlarda va mobil telefonlarida o'rnatish uchun ushbu dastur tekin taklif etiladi, lekin boshqa vositalarga o'rnatish uchun ma'lum bir qiymatda pul to'lanishi kerak. Opera Microsoft Windows, Mac OS X, Linux, FreeBSD va Solaris kabi turli shaxsiy komputer operatsion sistemalarida ishlaydi. Ishlatilishining kengligi jihatida bugungi kunda Opera Internet Explorer, Firefox va Safaridan keyingi 4-o'rinda turadi. Internetning paydo bo‘lishi tarixi 60-yillarning oxirida Amerika xukumati tomonidan asos solingan ARPANet (Advanced Research Projects Agency tashkiloti) xisoblash tarmogiga borib takaladi. Tarmok xarbiy tashkilotlarga xizmat kilgan. 1980 yillar boshlarida ma’lumotlarni uzatishni boshkarish protokoli TCP/IP (Transmission Control Protocol / Internet Protocol) ga asos solindi. Taxminan shu vaktda ma’lum bo‘ldiki, TCP/IP dan turli milliy va xalkaro darajadagi kompyuter tarmoklarini boglashda foydalanish mumkin. 1989 yilning oxirida ARPANet mukammal xolga yetib keldi, lekin bu vaktga kelib ko‘pgina univetsitetlar va ilmiy muassasalar Internetga ulangan edilar. 1990 yillar boshlarida korporatsiyalar xam Internetdan elketron pochta orkali ma’lumotlar almashishda aktiv ishtirok etardilar. U vaktlarda Milliy Ilmiy fond tijorat maksadida Internetdan foydalanishni ta’kiklagan edi. 1991 yilda bu cheklash bekor kilinadi va Internetdan tashkilot, muassasa, noxukumat tashkilotlarining foydalanish darajasi ortdi, shuningdek, tijorat maksadida Internetdan keng foydalanila boshlandi (Internet magazinlar, Internet reklamalar va x.k.). 1993 yilda birinchi veb-brauzer Mosaic paydo bo‘ldi. WWW (World Wide Web) – bu kanakadir Internetdan ajratilgan ma’lum bir joy emas, kopyuter aloka o‘rnatadigan biror nima xam emas. Butunjaxon o‘rgimchak to‘rini Internet doirasidagi xizmat deyish to‘grirok. Veb-serverlar deb ataluvchi ma’lum protokollardan, kompyuterlardan foydalanish orkali (chunki ular tarmokka ulangan va server dasturiy ta’minotiga ega) Internet xizmati yo‘lga ko‘yiladi. Kompyuter veb-server bo‘lishi uchun Internetga ulangan va server dasturiy ta’minoti (DT) ga ega bo‘lishi yetarli. Bu DT bilan Windows, Mac OS, Unix kabi operatsion sistemalar ta’minlay oladi. Veb-server xar doim Internetda “o‘tiradi” va talab kilingan tomonga kerakli informatsiyani jo‘natadi. .:C:. Gipermatn jo‘natish protokoli (HTTP) veb-brauzer va veb-server mulokotining asossini tashkil etadi. Veb-brauzer HTTP maxsus komandasi orkali server bilan boglanish uchun so‘rov jo‘natadi. Agar so‘rov koniktirilsa, brauzer server bilan boglanadi. Kabul kiluvchi tomon nima kilishni o‘zi xal kiladi yoki ekranda faylni ko‘rsatadi, yoki uni diskda saklab ko‘yadi va x.k. HTTP Internetda foydalaniladigan yagona protokol emas. Fayllar uzatish protokoli (Post Office Protocole – POP, Simple Mail Transport Protocole - SMTP), shifrlangan HTTP protokoli (SHTTP) kabi protokollar mavjud. Gipermatnlar tili (HTML) veb-brauzerlar ekraniga ma’lumotlarni standart kodlar orkali chop etish imkoniyatini beradi. HTML dan foydalanib o‘zida taxrirlangan matn, tasvir, multimediya elementlarini aks ettirgan veb-saxifalarni yaratish mumkin. HTML ni dasturlash tillaridan farklash lozim. HTML ni veb-brauzerlarga matn yoki tasvirlarni kay xolatda chop etish ko‘rsatmalar nabori deyish xam mumkin. Masalan HTML xujjat o‘zida kuyidagi matnni aks ettirgan bo‘lsin: Mening saxifamga xush kelibsiz Bu matndagi va teglari asosiy matnni o‘rtaga olib turibdi. Veb-brauzer tushunadiki, bu teglar o‘rtasidag matn 1-darajali kattalikda ekranga chop etilish kerak. va teglari esa, ular o‘rtasidagi matn kalinlashtirilgan xolda yozilishi kerakligini bildiradi. Butunjaxon o‘rgimchak to‘rining asosiy va HTML ning tarkibiy kismini gipermatnlar va gipermurojaatlar tashkil etadi. Maxsus komandalar yordamida matnning ma’lum kismi shunday ajratiladiki, natijada o‘sha matn ustiga sichkon tugmasi bosilsa boshka matn yoki saxifa ochiladi. Bundan tashkri multimediya vositalarining ishlab ketishi yoki bo‘lmasa, ma’lumotni diskda saklash taklifi xam berilishi mumkin. Gipermatn yoki gipermurojaat biror bir tasvirga xam ko‘yilishi mumkinki uning ustiga bosilganda xam yukorida aytilgan golatlar ro‘y berishi mumkin. Xar bir veb-saxifa o‘zida bir nechta gipermatn yoki gipermurojaatlarni mujassam etishi mumkin. Internet xizmatlarining ko‘pchiligiga dostup (ruxsat, yo‘l) adresatsiya sxemasi (URL) yordamida kiziktirilgan ixtiyoriy xujjatni topish imkoniyatini beradi. Xar bir tur boshkasidan fark kiluvchi o‘zining format adresiga ega. Masalan, mening adresimga xat yozish uchun foydalanuvchi o‘zining pochtasining jo‘natish adresiga azamat@intal.uz ni yozishi kerak bo‘ladi. Boshka tomondan Intal kompaniyasining veb-saxifasini yuklash uchun veb-brauzerning adreslar paneliga www.intal.uz ni yozishin kerak. Shunday kilib URL bu – so‘ralayotgan xujjatning anik adresini ko‘rsatish imkoniyatini berish uchun www.intal.uz kabi adreslar turlari kombinatsiyasi va yana ko‘shimcha elementlarga ega. URL day foydalanib, veb-brauzerlar yordamida ixtiyoriy xujjat va xizmatlarga dostup olish mumkin. URL kuyidagi tartibda yoziladi: Protokol://internet_adres/yo‘l/fayl_nomi.kengaytma yoki Prokol://internet_adres URL ga misol: http://www.microsoft.com/windows/index.html Bu yerda: http:// – protokol; www.microsoft.com – internet_adres (Microsoft kompaniyasinnig veb-serverining nomi) /windows/ – yo‘l index – fayl_nomi html – kengaytma .:G:. URL da ko‘llaniladigan protokollar ro‘yxati:Protokol nomi Protokol nimaga dostup berishi mumkinligi http:// HTTP (veb) serverlariga https:// Shifrlangan ba’zi bir HTTP (veb) serverlarga file:// Foydalanuvchi kattik diskidagi fayllarga ftp:// FTP server fayllariga gopher:// Gopher menyu va fayllariga news:// Usenet yangiliklar serverlari gruppasiga news: Anik Usenet yangiliklar gruppasiga mailto: Anik elektron pochta adresiga telnet: Telnet udalen serveriga "Google Chrome" brauzeri. Bu nima "Google" korporatsiyasidan "Chrome" brauzeri bepul ishlab chiqilgan brauzer xromlari., bu ko'plab mavjud brauzerlarning "Ota" dir. Dastur ishlab chiqaruvchilari o'z ishining markazida veb -it dvigatelidan foydalanishga qaror qilishdi, ammo 2013 yilda Google Chrome brauzeri miltillovchi dvigatelga o'tadi. Endi "Google Chrome" brauzeri o'zini oddiy, tez va xavfsiz dasturiy mahsulot sifatida joylashtiradi. Albatta, u o'zining mashhurligini, qulay, aylanib chiqmagan interfeysini tasdiqlaydi, yuqori darajadagi Xavfsizlik, alohida muhokama qilinishi mumkin, turli ta'mga turli xil dasturlar va kengaytmalar. Bundan tashqari, shuni ta'kidlash kerakki, bunday brauzer, "Chrome" kabi, ko'p jihatdan yaxshilanmoqda, doimiy ravishda juda yaxshilanmaydi. "Chrome" brauzerining afzalliklari
Agar xohlasangiz, foydalanishdan so'ng tashrifdan so'ng tashrif buyurilganlar tarixi ko'rib chiqiladi, maxfiylik "inkognito" rejimini ta'minlaydi. Rahmat qidiruv satr Manzil bilan birlashtirilgan, saytning to'liq manzilini kiritishning hojati yo'q. Foydalanuvchi ma'lumotlarini sinxronlashtirish uchun "Google" bu ma'lumotlarni o'zlari bilan bog'laydi, ularni bulut serverida saqlaydi. Agar kerak bo'lsa, siz har qanday kompyuterdan hisobingizga kirishingiz va xatcho'plar va kerakli ma'lumotlarni kiritishingiz mumkin. Bu qulay xususiyat Agar brauzer o'chirilgan bo'lsa foydali. Dasturning bajarilmaganligi nazorati noo'rin daqiqada ish to'xtatishga imkon bermaydi. Shuningdek, barcha operatsion tizimlar uchun brauzerning universalligi ham mamnun. Ehtimol, ko'pchilik "Chrome" bu har qanday operatsion tizimga o'rnatilishi mumkin bo'lgan brauzer ekanligini ma'lum qilishgan elektron qurilma. "Google Chrome" foydalanuvchisining xavfsizligini ta'minlash uchun zararli joylarning qora ro'yxati mavjud, shuningdek bir yoki boshqa noma'lum sahifaga o'tish paytida tahdidni bildiradi. Ushbu brauzerning afzalliklari juda ko'p, ammo "XROMA" ishida asosiy narsa uning yuqori tezligi. Google Chrome Google-dan bepul brauzer. Minimalist dizayn va keng imkoniyatlarga ega bo'lgan Chrome tezda dunyodagi eng mashhur veb-brauzerlardan biriga aylandi O'rnatish "Google Chrome" brauzeri bepul yuklab olinadi. Buni bajaring rasmiy sahifada. Yuklab olishdan oldin qurilmangiz mosligiga ishonch hosil qiling tizim talablari. Shunday qilib, Chrome uchun derazalar ettinchi versiyadan boshlanishi kerak. Intel protsessor Pentium to'rtinchi yoki undan keyingi avlodda bo'lishi kerak. Mobil qurilmaga "Chrome" ni o'rnatish uchun android ma'lumotlar bazasiSiz Android 4.1 dan oldin bo'lmaydigan operatsion tizim versiyasini ishlatishingiz kerak. IOS tizimi 9 va undan keyingi versiyalardan boshlanishi kerak. Keyin o'rnatish fayli. "Xrom" bepul yuklab olindi, "Ishlash" yoki "Saqlash" tugmasini bosishingiz kerak. Keyin sichqonchani ikki baravar oshiring fayl o'rnatilgan va "Google Chrome" brauzeridan foydalaning. Chrome xususiyatlari Chrome internetda ishlaydigan turli xil funktsiyalarga ega. Chrome brauzerining ba'zi xususiyatlari quyidagilar: Xavfsizlik: Chrome internetda yuqori darajadagi xavfsizlikni ta'minlaydigan qator vositalariga ega. Chrome doimiy yangilanadi, shuning uchun siz doimo zararli dasturlardan va phishingdan himoyalanasiz. Masalan, agar sahifa xavfli bo'lsa, Chrome sizga ogohlantirish ko'rsatib turadi. O'rnatish: Google Chrome dizayni juda oddiy bo'lsa-da, onlayn do'kon Chrome veb-ilovalar, mavzular va kengaytmalar yordamida osongina shaxsiylashtirish imkonini beradi. arjima: Xorijiy saytga tashrif buyurganingizda, Chrome avtomatik ravishda ona tilingizga tarjima qilishingizni taklif qiladi. Tarjima har doim ham ideal emas, lekin bu imkoniyat millionlab saytlarga eshikni ochadi, siz ilgari ham tashrif buyurmagan bo'lar edingiz. Google Chrome'ni yuklab olish va o'rnatish Internet Explorer va Safari'dan farqli o'laroq, Chrome operatsion tizimingizda oldindan o'rnatilmagan. Chrome'dan foydalanish uchun avval uni kompyuteringizga yuklab olishingiz va o'rnatishingiz kerak. O'rnatish jarayoni juda oddiy va bir necha daqiqa vaqt oladi. Google Chrome'ni yuklab olish va o'rnatish uchun:
Chrome brauzeriga kirish Agar operatsiya xonasidan foydalansangiz windows tizimiIsh stoli qo'shiladi chrome uchun qisqa. Shuning uchun, Chrome brauzerini ochish uchun qisqa tugmani ikki marta bosishingiz kerak. Chrome-dan Boshlash-dan yoki Taskbar-dan ham ochishingiz mumkin. Orqaga va oldinga tugmalari siz yaqinda ochgan saytlar o'rtasida kezishga imkon beradi.
2) Manzil satri (Omniboks) Omnibox - manzil satri va qidiruv satri. Siz saytlarga yoki qidiruvga o'tish uchun foydalanishingiz mumkin. Omnibox-ga matn kiritishda saytlar orasida navigatsiya tezroq va osonlashtiradigan maslahatlar paydo bo'ladi. 3) Tablar Yorliqlarni ishlatib, Chrome bir nechta saytni bir oynada ko'rish imkonini beradi. Veb-sahifani ko'rish uchun yorliqni bosish kifoya. Yangi yorliq yaratish uchun Yangi yorlig'ini bosing yoki Ctrl + T (Windows) yoki Buyruq + T (Mac) -ni bosing. 4) Xatcho'p qo'shish Xatcho'plaringizga ochiq sayt qo'shish uchun yulduz belgisini bosing. Xatcho'plarni alohida papkalarga qo'shishingiz mumkin.
Chrome menyusini ochish uchun shu yerga bosing. Bu yerda siz xatcho'plarni tartibga solishingiz, yuklab olishlarni ko'rishingiz, sozlamalarga o'tishingiz va h.k. Axborot tizimi(AT) — axborotni saqlash, qidirish va qayta ishlash uchun moʻljallangan, axborotni taʼminlovchi va tarqatuvchi(ISO/IEC 2382:2015) hamda tegishli tashkiliy resurslar (inson, texnik, moliyaviy va boshqalar) tizimidir[1]. AT axborotga ehtiyojmand odamlarni oʻz vaqtida toʻgʻri maʼlumot bilan taʼminlash[2], yaʼni maʼlum bir predmet doirasidagi aniq axborotga boʻlgan ehtiyojni qondirish, axborot tizimlarining faoliyat koʻrsatish natijasi esa axborot mahsulotlari — hujjatlar, axborot massivlari, maʼlumotlar bazalari va axborot xizmatlaridir. xborot tizimi tushunchasi kontestga qarab turlicha talqin qilinadi. Axborot tizimini yetarlicha keng tushunish uning ajralmas tarkibiy qismlari maʼlumotlar, apparat va dasturiy taʼminot, shuningdek, xodimlar va tashkiliy yordam ekanligini anglatadi. Axborot tizimini tor doirada tushunish uning tarkibini maʼlumotlar, dasturlar va texnik vositalar bilan cheklaydi. Ushbu komponentlarning integratsiyasi axborotni boshqarish jarayonlarini va oxirgi foydalanuvchilarning axborotni olish, oʻzgartirish va saqlashga qaratilgan maqsadli faoliyatini avtomatlashtirish imkonini beradi. Axborot tizimi(AT) axborotni yigʻish, qayta ishlash, saqlash va tarqatish uchun moʻljallangan rasmiy, ijtimoiy-texnik, tashkiliy tizimdir[4]. Sotsial-texnik nuqtai nazardan, axborot tizimlari toʻrt komponentdan iborat. Bular: vazifa, odamlar, tuzilma (yoki rollar) va texnologiya[5]. Axborot tizimlarini maʼlumotlarni toʻplash, saqlash va qayta ishlash, maʼlumotlarni axborot bilan taʼminlash, bilimga hissa qoʻshish, shuningdek, qaror qabul qilishni osonlashtiradigan raqamli mahsulotlar komponentlarining integratsiyasi sifatida taʼriflash mumkin[6]. Kompyuter axborot tizimi — axborotni qayta ishlovchi yoki sharhlovchi odamlar va kompyuterlardan tashkil topgan tizim.[7][8][9][10] Bu atama baʼzan oddiygina dasturiy taʼminot oʻrnatilgan kompyuter tizimiga murojaat qilish uchun ham ishlatiladi. „Axborot tizimlari“ shuningdek, odamlar va tashkilotlar maʼlumotlarni toʻplash, filtrlash, qayta ishlash, yaratish va tarqatish uchun foydalanadigan maʼlumotlarga va kompyuter texnikasi hamda dasturiy taʼminotining qoʻshimcha tarmoqlariga tegishli tizimlar haqidagi akademik sohaviy tadqiqotdir.[11] Asosiy eʼtibor aniq chegaraga ega boʻlgan axborot tizimiga, foydalanuvchilar, protsessorlar, saqlash, kirish, chiqish va yuqorida aytib oʻtilgan aloqa tarmoqlariga qaratiladi.[12] Koʻpgina tashkilotlarda axborot tizimlari va maʼlumotlarni qayta ishlash uchun mas’ul boʻlgan boʻlim yoki funksional soha „axborot xizmatlari“ deb nomlanadi.[13][14][15][16] Har qanday maxsus axborot tizimi operatsiyalarni, boshqaruvni va qaror qabul qilishni qoʻllab-quvvatlashga qaratilgan.[17][18]Axborot tizimi — bu tashkilot foydalanadigan axborot-kommunikatsiya texnologiyalari(AKT), shuningdek, biznes jarayonlarini qoʻllab-quvvatlashda odamlarning ushbu texnologiya bilan oʻzaro munosabati hamdir.[19] Baʼzi mualliflarning axborot tizimlari, kompyuter tizimlari va biznes jarayonlari haqidagi qarashlari farq qiladi. Axborot tizimlari odatda AKT komponentini oʻz ichiga olsa ham faqat AKT bilan bogʻliq boʻlmay, aksincha axborot texnologiyalaridan yakuniy foydalanishga qaratilgan. Axborot tizimlari, shuningdek, biznes jarayonlaridan ham farq qiladi. Axborot tizimlari biznes jarayonlarining bajarilishini nazorat qilishga yordam beradi.[20] Alter[21][22] axborot tizimini maxsus ish tizimi sifatida koʻrishning afzalliklari haqida bahs yuritgan. Ish tizimi — bu odamlar yoki mashinalar mijozlar uchun muayyan mahsulot yoki xizmatlarni ishlab chiqarish uchun resurslardan foydalangan holda jarayonlar va faoliyatlarni amalga oshiradigan tizim. Axborot tizimi — bu ish tizimi boʻlib, uning faoliyati axborotni olish, uzatish, saqlash, manipulyatsiya qilish va koʻrsatishga bagʻishlangan.[23] Shunday qilib, axborot tizimlari bir tomondan maʼlumotlar tizimlari va boshqa tomondan faoliyat tizimlari bilan oʻzaro bogʻliqdir.[24] Axborot tizimi — bu maʼlumotlar ijtimoiy xotira shakli sifatida ifodalanadigan va qayta ishlanadigan aloqa tizimi shakli. Axborot tizimini, shuningdek, inson qarorlarini qabul qilish va harakatlarini qoʻllab-quvvatlaydigan yarim rasmiy til deb hisoblash mumkin. Axborot tizimlari tashkiliy informatikani oʻrganishning asosiy yoʻnalishi hisoblanadi. Axborot tizimlari xodimlari quyidagi kasb egalari hisoblanadi: Axborot tizimi strategiyasi Boshqaruv axborot tizimlari — Boshqaruv axborot tizimi(MIS) — bu qarorlar qabul qilish va tashkilotda maʼlumotlarni muvofiqlashtirish, nazorat qilish, tahlil qilish va vizualizatsiya qilish uchun foydalaniladigan axborot tizimi. Loyihani boshqarish — bu aniq maqsadlarga erishish va belgilangan vaqtda muayyan muvaffaqiyat mezonlariga javob berish uchun jamoa ishini boshlash, rejalashtirish, bajarish, nazorat qilish va yopish amaliyotidir. Korxona arxitekturasi — strategiyani muvaffaqiyatli ishlab chiqish va amalga oshirish uchun har doim kompleks yondashuvdan foydalangan holda korxona tahlili, loyihalash, rejalashtirish va amalga oshirish uchun aniq belgilangan amaliyot. AT taraqqiyoti AT tashkiloti IS Consulting AT xavfsizligi AT Auditori. «Tizim» deganda bir vaqtning o’zida ham yagona yaxlit deb qaraladigan har qanday ob’ekt, ham qo’yilgan maqsadlarga erishish manfaatlarida birlashtirilgan turli elementlar majmui tushuniladi. Ma’lumki, bugungi kunda ko’plab turli xil tizimlar yaratilgan bo’lib, ular o’z tarkibi va bosh maqsadlari bo’yicha bir-biridan farqlanadi. Masalan, quyidagi jadvalda bir necha tizimlarga namunalar keltirilgan. 2.1- jadval Tizim Tizim elementlari Tizimning bosh maqsadi Firma Odamlar,jixozlar,materiallar,binolar va boshqalar Tovarlar ishlab chiqarish Kompyuter Elektron va elektr mexanik elementlar, aloqa liniyalari va boshqalar Ma’lumotlarga ishlov berish Telekommuniktsiya tizimi Kompyuterlar, modemlar, kabellar,tarmoq dasturiy ta’minoti va boshqalar Axborot uzatish Axborot tizimi Kompyuterlar, kompyuter tarmoqlrai, odamlar, axborot va dasturiy ta’minot Professional axborot ishlab chiqarish «Tizim» tushunchasi keng tarqalgan va juda ko’plab ma’nolarda qo’llaniladi. Axborot tizimlariga nisbatan qo’llanilganda aksariyat hollarda texnik vositalar va dasturlar to’plami nazarda tutiladi. Kompyuterning faqat apparat qismini tizim deb atash mumkin. Muayyan amaliy vazifalarni bajarish uchun hujjatlarni yuritish va hisob-kitoblarni boshqarish jarayonlari bilan to’ldirilgan ko’plab dasturlarni ham tizim deb hisoblash mumkin. Har bir tizim to’rt asosiy qismdan iborat: • kiritish; • ishlov berish; • chiqarish; • teskari aloqa. Kiritish Ishlov berish Chiqarish teskari aloqa 31 Axborot tizimining maqsadi – muayyan professional faoliyat bilan bog’liq bo’lgan professional axborot ishlab chiqarish. Axborot tizimlari har qanday sohadagi vazifalarni hal qilish jarayonida zarur bo’ladigan axborotni to’plash, saqlash, ishlov berish, chiqarib berishni ta’minlaydi. Axborot tizimi – qo’yilgan maqsadlarga erishish yo’lida axborotni to’plash, saqlash, ishlov berish va chiqarishda foydalaniladigan vositalar, usullar va xodimlarning o’zaro bog’liq majmui. Bugungi kundagi zamonaviy axborot tizimi tushunchasi axborotga ishlov berishning asosiy texnik vositasi sifatida shaxsiy kompyuterlardan foydalanishni ko’zda tutadi. Yirik tashkilotlarda shaxsiy kompyuterlar bilan bir qatorda axborot tizimining texnik bazasi tarkibiga meynfreym yoki super elektron hisoblash mashinalari kirishi mumkin. Bundan tashqari, agar ishlab chiqarilayotgan axborot foydalanuvchisi bo’lgan va usiz bu axborotni olish va taqdim etish mumkin bo’lmagan odamning roli hisobga olinmas ekan, axborot tizimi texnikaviy timsolining o’zi hech qanday ahamiyatga ega bo’lmay qoladi. ELEKTRON POCHTA VA UNDAN FOYDALANISH - Internetning asosiy xizmat turlaridan biri bu Elektron pochtadir. Hozirgi paytda internetdan foydalanuvchilarning aksariyati elektron pochtadan foydalanishadilar. Lekin Elektron pochtadan to’g’ri va unimli foydalanish talab etiladi. Sizlarga taqdim etadigan ko`rsatmalarimiz elektron pochtadan foydalanish bo`yicha tavsiyalar o`rin olgan. Elektron pochta Elektron pochta (e-mail-electronic mail) oddiy pochta vazifasini bajaradi.U bir manzildan ikkinchisiga ma’lumotlar jo’natilishini ta’minlaydi. Uning asosiy afzalligi vaqtga bog’liq emasligida. Elektron xatlar jo’natilgan zahotiyoq manzilga boradi va egasi olguniga qadar uning pochta qutisida saqlanadi. Matnli xat, grafikli va tovushli fayllarni, programm fayllarni o’z ichiga olishi mumkin. Elektron xatlar bir vaqtning o’zida bir necha adreslar bo’yicha jo’natilishi mumkin. Internet foydalanuvchisi elektron pochta orqali tarmoqning turli xizmatlaridan foydalanish imkoniyatiga ega bo’ladi, chunki Internetning asosiy xizmat programmalari bilan interfeysga ega. Bunday yondashuvning mohiyati shundaki, xost-kompyuterga talab elektron xat ko’rinishida jo’natiladi. Xat matni zarur funksiyalarga kirishni ta’minlovchi standart yozuvlar to’plamidan tuziladi. Bunday axborotni kompyuter komanda sifatida qabul qiladi va bajaradi. Elektron Pochta Internetning qulaylik sohalaridan biri elektron pochtadir. EP kompyuterlarning o’zaro ma’lumotlar ayirboshlash maqsadida kompyuter tarmog’iga birlashtirishdir. U Internetning eng keng tarqalgan xizmat ko’rsatish turidir. Hozirgi kunda elektron pochtada o’z adresi bo’lganlar soni taxminan 100 milion kishidan oshib ketdi va foydalanuvchilar soni soat, kun sayin oshib bormoqda. Elektron pochta orqali xat jo’natish oddiy pochta orqali jo’natishdan ko’ra ham arzon, ham tez amalga oshiriladi (elektron pochta orqali ko’p hollarda xabar bir necha minutlarda kerakli mazilga yetib boradi). Hozirgi kunga kelib, AQSH va Еvropa mamlakatlarining qo’llab-quvatlashlari evaziga elektron pochtadan foydalanish yangi yuqori pog’onaga ko’tarilish davrini kechmoqda. AQSHda har yili bu sohada infrastruktura tarmog’ini yaratishga millionlab mablag’ ajratilmoqda. Bundan tashqari bu ishlarda Yaponiya, Buyuk Britaniya, Germaniya, Shvetsiya, Finlyandiya, va boshqa mamlakatlar ham faol ishtrok etmoqdalar. Elektron pochta bu kompyuter orqali muloqotning eng universal vositasidir. U axborotni istalgan kompyuterdan boshqa istalgan kompyuterga (agar ular elektron pochta tarmog’iga ulangan bo’lsa) yuborishi mumkin. Chunki hozirgi sistemada ishlaydigan turli xil shaxsiy kompyuterlarning (SHK) ko’pchiligi uni qo’llaydi. Bunda uzoqdagi kompyuter xost kompiyuter deb ataladi. Elektron pochta - bu xabarlarni uzatuvchi global tarmoq. Unda kompyuterlarning turli konfiguratsiyasidagi va moslashuvdagi turlari birgalikda ishlash uchun birlasha oladi. Yuqorida keltirilganlardan tashqari tarmoq EP a’zolariga beriluvchi boshqa qator imkoniyatlar ham mavjud. Oddiy pochtadеk EPda ham aloqa bo`limlari bo`lib, ular provaydеrlar dеb ataladi. EP yordamida dunyodagi barcha EPga ega bo`lgan shaxslar, tashkilotlar, muassasalar, idoralar va boshqalar bilan aloqa o`rnatish imkoniyatlari mavjud. Eng muhimi, bu aloqa tеz va arzon. Bu usul bilan dunyo qit'alari bilan bir zumda bog`lanib sizga va sizning suhbatdoshlaringizga tеgishli ma'lumotlarni hamda sizni qiziqtirgan savollarga javobni bir nеcha sеkunda olishingiz mumkin. Uning yordamida o`z ilmiy maqolalaringizni jurnallarga yuborishingiz, bir yoki bir nеcha guruh kishilarga o`z xatingizni yuborish va ulardan bir zumda javob olish imkoniyati mavjud. EP bilan bir marta aloqa o`rnatib, tеgishli ma'lumotlarni yuborib, unga javob olsangiz, siz darhol «nеga mеn bu imkoniyatdan ilgari foydalanmagan ekanman» dеgan xulosaga kеlasiz. Hozirda EP dan foydalanish zamonaviy rahbarning, ilmiy xodimlarning, talabalarning chеt El adabiyotlaridan foydalanishlarida kundalik ishga aylandi. Eng muhimi EPda ishlash juda qulay va oson bo`lib (agar ingliz tilini bilsangiz nur ustiga a'lo nur bo`ladi), unda ishlash kompyutеr klaviaturasidagi ba'zi harflar, klavishalar va ularning kombinatsiyasini bosishdangina iborat. So`nggi vеrsiyalardagi EPlarda sichqoncha yordamida ham ishlash imkoniyati bor. Bu o`ziga xos qandaydir EP tili dеb qaralishi ham mumkin. Hozirgi paytda EP ma'lumotlar almashinuvining eng qulay va tеz vositasiga aylandi. EP imkoniyatlari EP orqali faqat matnlarni emas, balki rasm, grafik, vidеo, tovushlardan tashkil topgan ma'lumotlarni ham jo`natish va qabul qilish imkoniyati paydo bo`ldi. EP orqali olingan fayllarni diskеtalarga yozib olish, vinchеstеr disklarida saqlash va u bilan boshqa fayllar ustida bajariladigan amallarni: tahrirlash, nusxa olish va boshqalarni bеmalol amalga oshirish mumkin. Agar ingliz tilida yozilgan adabiyot va jurnallarni o`qimoqchi bo`lsangiz va ingliz tilini bilmasangiz, sizga yordamchi tarjimon programmalardan foydalanishni maslahat bеramiz. Buning uchun avvalo bu faylni kompyutеrning qattiq diskiga yoki diskеtaga ko`chirib olish va so`ng Styles, Socrat, Promt yoki boshqa tarjimon programmalar yordamida rus tiliga (hozircha) tarjima qilishingiz mumkin. Kеyinchalik o`zbеk tiliga tarjima qiladigan programmalar ham albatta paydo bo`ladi. EPning ajoyib xususiyatlaridan biri – u masofa tanlamaydi va uzoq, yaqin masofalar ham har doim yaqin masofadеk tuyulavеradi. Har kuni dunyoning ko`p burchaklaridan EP orqali ko`proq, u yoki bu ilmiy konfеrеntsiyalarda qatnashishga takliflar yoki konfеrеntsiyalarga tеzislar, ma'ruza matnini jo`natish formalari haqida ma'lumotlar olib turish mumkin. Agar hozirgi zamon turli sohalaridagi yangiliklarni bilmoqchi bo`lsangiz, bunday ish zarurat ekanligini sеzasiz. EP – univеrsal aloqa vositasi. EPning bir xil bo`yruqlari orqali matn, har xil formatdagi hujjatlarni, faks, tеlеkslarni, umuman ixtiyoriy fayllarni jo`natish va qabul qilib olish mumkinligi uning univеrsal aloqa vositasi ekanligini bildiradi. EP ni еtkazish tеzligi. EP jo`natilganidan so`ng bir zumda (1-5 minut ichida yoki bir soat, ba'zan undan ham ko`proq vaqt orasida) uni oluvchiga еtib boradi. Bundan ko`rinadiki, u hatto eksprеss pochta, hatto HDL pochta dеb ataluvchi pochtalardan ham tеz kеrakli manzilga еtib boradi. Uning manzilga еtib borishi uchun ba'zan ko`plab aloqa bo`limini o`tib borishiga to`g`ri kеladi. Misol uchun siz xatni Nyu-Yorkga jo`natsangiz, u bir qancha aloqa bo`limlaridan Toshkеnt, Angliya, Gеrmaniya yoki boshqa mamlakatlar orqali еtib borishi mumkin. U shlyuz dеb ataluvchi kompyutеrlaridan ham o`tishi mumkin. Uni qanday yo`llardan o`tib kеlganligi xatning bosh qismida o`z aksini topgan bo`ladi. EP tеz muhokama vositasi. Biror loyihani uzoqdagi o`z hamkorlaringiz bilan yoki bir guruh shaxslar bilan muhokama qilmoqchi bo`lsangiz, uni tеz muhokama qilish imkoniyati mavjud. Bu esa xizmatning butunlay Yangi bir turidir. Hozir shu tarzda turli grantlarga talabnoma yuborish va ular bilan loyihaning ikir-chikirlarini muhokama qilish orqali amalga oshiriladi. Qog`ozsiz ishlashga o`tish. Turli idoralarga kuniga kеlib tushadigan xatlar ro`yxati va unga javob bеrish uchun qanchadan-qancha qog`ozlar talab qilinadi. Qog`ozlarni sotib olish va olib kеlish harakatlarini aytmaysizmi? Buning o`rniga kеlgan xatlar nusxasi va uning javoblari diskеtlarda saqlansa, xatlarni ma'lum vaqtdan so`ng oson qidirib topishdan tashqari, qancha-qancha iqtisod borligini sеzish qiyin emas. Inson sog`ligi uchun foydaligi. EP inson sog`ligini himoya qilish uchun ham katta omildir. Chunki, agar qog`oz orqali ishni davom ettirilsa, qanchadan-qancha o`rmonlar kеsiladi, natijada ekologiya buziladi. Kutubxonalarda kitob saqlash ko`rinishlari o`zgaradi (kitob va jurnallarni ekologik toza diskеtlarda saqlashga o`tish) bu esa kutubxona xodimlari orasida mavjud bo`lgan profеssional kasalliklardan qutulishga olib kеladi. Maxfiy dеb hisoblanadigan ba'zi bir qog`ozlarni yo`q qilish uchun sotib olinadigan qurilmalar tеjaladi va hokazo. Elektron Pochta dasturlari Internet xizmatida mavjud EPning dasturlari ko`p va rang-barang bo`lib, ularning ko`pchiligi UNIX OC boshqaruvida ishlaydi. Shuning uchun UNIX ning ba'zi bir buyruqlari bilan tanishish foydali bo`ladi. Uning fayl sistеmasi MS DOS fayl sistеmasiga juda yaqin, buyruqlari ham MS DOS buyruqlariga o`xshash. Lеkin u ko`p vaqtlardan bеri ishlatilayotgani uchun hamda uning boshqaruvida univеrsal, supеr kompyutеrlar ishlagani uchun ko`p programmalar aynan UNIX da boshqariladi. Hozirda EP dan foydalanishni yanada qulayroq holga kеltirish uchun ko`p programmalar yaratildi. Bular MS Exchange, MS Mail, Internet Mail, Visual Mail va boshqa programmalardir. Ularning soni tеz ko`payib borayotganini hamda undan foydalanish qulaylashib borayotganini sеzish qiyin emas. Odatda UNIX ga mos EP programmalariga qiziq-qiziq nomlar ham bеrishadi. Misol uchun elm, Pine (qarag’ay), mush (qo’ziqorin) va hokazo. EP programmalari haqidagi hujjatlar Unix E-mail Software nomiga ega bo`lib, ularni UseNet da news.answer, news.admin.misc, comp.mail.misc, comp.answers nomli konferentsiyalar orqali olish mumkin. Elektron Pochtaning afzalliklari Elеktron pochta (EP) ning asosiy afzalliklaridan biri uning tеzligidadir. Tеlеfon ham tеz ishlaydi. Lеkin hayot tajribasi shuni ko`rsatadiki, juda ko`p hollarda u orqali bog`lanish muvaffaqiyatsizlikka uchraydi. Buning sababi abonеntning tеlеfon qilingan vaqtda o`z joyida bo`lmaganligidadir. EP ham tеzlik nuqtai nazaridan tеlеfondеk ishlasada, u bir vaqtning o`zida o`zaro gaplashuvchilarning har ikkalasi ham joyida bo`lishini taqozo qilmaydi. Bundan tashqari, EP yuborilgan ma'lumot nusxasini yuborilgan joyda kompyutеr xotirasida qoldiradi. Chunki bir vaqtning o`zida yuborilayotgan ma'lumotlar bir nеchta adrеslarga jo`natilishi mumkin. Elеktron pochta orqali turli xildagi ma'lumotlarni, kompyutеr programmalarini, jadvallarni, grafiklarni jo`natish va qabul qilish mumkin. Elеktron pochtani jo`natish quyidagi sxеma asosida amalga oshadi. Jo`natilayotgan ma'lumot, programmalar fayllar sifatida tashkil qilinadi va bu fayl kompyutеr programmalari yordamida va modеm qabul qilayotgan elеktron pochta bo`limiga yoki to`g`ridan-to`g`ri qabul qiluvchi adrеsiga kommunikatsion programmalar dеb ataluvchi programmalar yordamida jo`natiladi. Qabul qiluvchi kompyutеr to`g`ridan-to`g`ri modеm yuborilayotgan faylni qabul qilishga tayyor (ya'ni tushundim) dеgandan so`ng uni qabul qila boshlaydi. Bundan avval qabul qiluvchi kompyutеr sizning kompyutеringizni tanib, uzatilayotgan faylni va parolni tеkshirib ko`radi. Agar uzatilayotgan kompyutеr nomi, paroli va ma'lumotlar formati mos kеlsa, unda modеm jo`natilayotgan fayllarni qabul qila boshlaydi. Agarda tеkshirish natijasida parol, kompyutеr nomi, adrеsi yoki yuborilayotgan fayl formati mos tushmasa, qabul qiluvchi kompyutеr bular to`g`risida ma'lumot jo`natadi. Elеktron pochta orqali aloqa bog`lash uchun yuborilayotgan joyda kompyutеr elеktron pochta sistеmasida ro`yxatga olingan bo`lishi shart. Elеktron pochta orqali aloqa o`rnatishning yana bir afzalliklari uning faks orqali bog`langandagi narxdan ancha pastligidadir. Buning sababi elеktron pochta orqali jo`natiladigan ma'lumotlar jo`natilish tеzligi kattaligidadir. Bundan tashqari, ixtiyoriy hajmdagi ma'lumot, programma umuman fayllarni dunyoning ixtiyoriy nuqtasiga jo`natilishi mumkinligidadir. Elеktron pochta orqali aloqa o`rnatish ma'lum aniq qoidaga rioya qilishni talab qiladi. Unga murojaat qilish avvaldan bеlgilangan sistеma orqaligina bo`ladi. Elektron Pochtaning kamchiliklari Elеktron pochta (EP) bo`lishi uchun avvalo uning xizmatidagi foydalanuvchi albatta kompyutеrga, modеmga va programma ta'minotiga ega bo`lishi kеrak. Bunday sharoit hammada ham yo`q albatta. Kompyutеrning ishdan chiqishi mumkinligi, bu nisbatan kam uchraydigan hol bo`lsada, ba'zan buzilib ham turadi. Bunda ma'lum vaqt ma'lumot olishdan mahrum bo`lib turiladi. Maxfiy dеb hisoblangan ma'lumotlarni jo`natishda, umuman aytganda, uni boshqalar o`qib olishi mumkin. Elektron Pochtaning manzillari Elеktron pochta (EP) abonеntga еtib borishi uchun u xalqaro andozalar talabi asosida va elеktron pochtaning andoza adrеsi shaklida jo`natilishi lozim. Har bir foydalanuvchiga manzil u biriktirilgan provaydеrlar tomonidan bеlgilanadi. Masalan, profеssor Mirsaid Aripovning EP manzili quyidagi ko`rinishga ega: mirarip@law.silk.org maripov@tashsu.silk.org Bunda mirarip abonеntning nomi bo`lib, u Mirsaid Aripovning bosh harflaridan olingan, @ (eyt – dеb o`qiladi) bеlgisi esa abonеnt nomini domеndan (aloqa koordinatalaridan) ajratish uchun xizmat qiladi. @ bеlgidan o`ng tomonda joylashganlar domеn dеb ataladi va u abonеntning qaеrda joylashganini aniqlaydi. Yuqoridagi adrеslarda law.silk.org va tashsu.silk.org domеnlarni bildiradi. Bunda law.silk.org quyidagilarni anglatadi: law – tashkilot nomi (yuridik instituti), silk – kompyutеr tarmog`i nomi, org (organization – tashkilot so’zidan olingan) esa tashkilotlilik bеlgisidir. Xudi shuningdеk, ikkinchi adrеsda ham (tashsu.silk.org da ham) tashsu – tashkilot nomi (ToshDU), silk.org esa oldingi adrеsga o`xshab tarmoq va tashkilotni bildiradi. Domеnning tashkil etuvchilari (law,silk,org) bir-biridan nuqta bilan ajratiladi. Domеnning eng o`ngida joylashgan org qisqartma domеnning yuqori bosqichi dеb ataladi. Uning o`rnida mamlakat kodi ham turishi mumkin. Masalan, uz (O’zbekiston), ru (Rossiya), uk (Buyuk Britaniya). Bu holda domеn gеografik printsip asosida tashkil qilinganini bildiradi. Bu kodlar halqaro andozalar (ISO) tomonidan aniqlanadi. Eslatma: Elеktron adrеsi, xususan AQShda domеnning yuqori bosqichida edu (education – ta’lim), gov (government – hukumat), com (commercial – savdo-sotiq) muassasalarini uyushtirishini bildiradi. Bular kompyutеr tarmoqlari qanday sohalarni birlashtirishni anglatadi. Mos ravishda ma'lumotlar ham bu sohalarga oid bo`ladi. Yuqorida kеltirilgan adrеslash Internet kompyutеr tarmog`ida kеng tarqalgan adrеslarni tashkil qilish sistеmasi DNS (Domain Name System) – domеnlarning nomlash sistеmasida qabul qilingan Elektron Pochtani o’rnatish Elеktron pochta (EP) ni o`rnatish uchun quyidagilar mavjud bo`lishi lozim: • IBM PC muvofiqlik kompyutеr; • ichki yoki tashqi modеm; • programma ta'minoti; • EP xizmati ko`rsatuvchi aloqa bo`limi (provaydеrda) da ro`yxatdan o`tish. Elektron Pochta bilan ishlash Elеktron pochta (EP) bilan ishlash uchun qo`yidagilarni amalga oshirish mumkin. • Sistеmaga kirish. • Ekranda kеlgan ma'lumotlar ro`yxatini chiqarish. • Ma'lumotlarni ko`rish buyrug`ini kompyutеrga kiritish. • Ma'lumotni o`qib bo`lgandan so`ng uni saqlash, printеrga chiqarish, disklarga yozib qo`yish, o`chirib tashlash yoki boshqalarga jo`natish va javob tayyorlash mumkin. • 2 – punktga qaytib, ma'lumotlar, qolgan xatlar bilan ishlash. Elektron Pochtani ishlashi Elеktron pochta (EP) ning birdan bir andozasi mavjud emas. EP sistеmasi har xil tashkil qilingan bo`lib, turli kontsеptsiyalarga tayanadi. Hozirda EP ning 100 dan ortiq variantlari mavjud. Lеkin ularning umumiy tomonlari ham bor, albatta. EP sistеmalari ham tеxnik va programma ta'minotidan iborat. Programma ta'minoti mijoz programma ta'minoti (MPT) va sеrvеr programma ta'minoti (SPT) dan iborat. MPT – EP da ishlash uchun foydalanuvchi ishlatadigan programmalardir. SPT – mijozlarning ma'lumotlarini jamlash, o`qi shva qayta javob olishni ta'minlovchi programmalardir. O`z navbatida SPT uch qismdan tashkil topadi: message stor (ma’lumotlarni saqlash), transport agent (transport xizmati), hamda directory agent (kataloglar xizmati) programmalaridan iboratdir. SPTlarni tanlashda ularni kеngaytirish mumkinligi, ish unumdorligi, ishonchliligi, andozalarga javob bеrishi, xatolarga nisbatan sеzgirligiga (turg`unligiga) e'tibor bеrish lozim. Mijoz programmalari kompyutеr bilan to`g`ridan-to`g`ri EP sistеmasida ishlashni ta'minlovchi programmalar bo`lib, u kеng tarqalgan, foydalanuvchilar uchun qulay va ma'lum bo`lishi lozim. message stor – ma'lumotlarni saqlash programmalari ma'lumotlarni olish va foydalanuvchi undan foydalanishigacha saqlanishini ta'minlaydi. Bunday programmalar ularga qo`shilgan ixtiyoriy uzunlikdagi fayllarni ham saqlashi mumkin. transport agent – transport xizmati ya'ni transport qismi sistеmasi. Transport qismi sistеmasi ma'lumotlarni marshrutlashtirish dеb ham ataladi va ularni bir aloqa uzеlidan ikkinchi aloqa uzеliga jo`natish uchun xizmat qiladi. Lokal kompyutеr tarmoqlarida ma'lumotlar jo`natilmay, avval sеrvеrda saqlanadi va so`ngra sеrvеr orqali jo`natiladi. Tabiiyki, EP sohasida ham andozalar mavjud. Ma'lumotlarni jo`natadigan sistеma qismi turli EP pakеtlarini bir-biri bilan bog`lanishini еngillashtiruvchi sifatida qaralishi mumkin va turli rusumli IBM, Macintosh va Super EHMlar orqali EP ni bog’lashi mumkin. EP ning asosiy andozalari quyidagilardir: X.400, X.500 – andozalar CCITT (maxsus kommisiya) tomonidan tuzilgan. X.500 – andozalar hatto tovush, grafik va multimеdia muhitini tushunadi. MHS – Message Hadling Service (bildirishli ma'lumotlarni qayta ishlovchi xizmat) Novell firmasining kеng tarqalgan Netware opеratsion sistеmasida ishlatiladi. Tabiiyki, bu andozadan boshqalar foydalanmoqchi bo`lsa, shlyuz (maxsus kompyutеr) orqali amalga oshiriladi. Fayllar Umuman olganda, hozirda elеktron pochta (EP) bilan ishlaydigan ko`pchilik sistеmalar fayllarning turlarini chеgaralamaydi. Ammo ikkili fayllarni jo`natishda muammolar paydo bo`ladi. Bu muammoni hal qilish usullari mavjud bo`lib, boshqa bir yordamchi programmalar ishlatish kеrak bo`lishi mumkin. Undan fayllarni siqishda ham kеng foydalaniladi. ASCII formatidagi fayllar Foydalanuvchilar elеktron pochta (EP) da matnli axborot yozish uchun еtarli bo`lgan 7 bitli ASCII bеlgilaridan foydalanadilar. Ammo ikki tili yoki ikkili faylni, iеrogliflar qo`llangan (xitoy va yapon iеrogliflari kabi) axborotlarni jo`natishda muammolar kеlib chiqadi. Xususan, rus tilidagi matnlarni to`g`ridan-to`g`ri jo`natib bo`lmaydi. Lеkin bunday ko`rinishdagi fayllarni jo`natishni o`ziga xos usullari ham bor, albatta. Buning uchun ular KOI-8 kodi bilan kodlangan bo`lishi lozim. 7 bitli ASCII bеlgilariga ikkili faylni axborotlarni o`zgartirish uchun maxsus qayta kodlovchi programmalardan foydalaniladi. Ulardan eng ko`p ishlatiladiganlari UUEncode (kodlovchi) va UUDecode (qayta kodlovchi) programmalaridir. Fayllarni siqib jo’natish Odatda katta hajmdagi fayllar o`zlarini boshlang`ich holatlarida uzatilmaydi. Ular maxsus arxivator programmalar yordamida siqiladi. Bu esa axborot jo`natishda kеtgan vaqtni tеjaydi. DOS sistеmalarida, odatda, PKWare firmasining PKZIP va PKARC programmalaridan foydalaniladi. Bu programmalar jo`natilishi kеrak bo`lgan bir nеcha fayllarni bittaga birlashtirishda ham qo`llaniladi. Odatda, buj uda qulay bo`lib, birgina foydalanuvchiga jo`natilayotgan bir nеchta katta bo`lmagan fayllarni jo`natishda qulaydir. PKZIP va PKARC programmalari fayllarni boshlang`ich o`lchamlaridan ham kichik hajmli qilib, ularni bir arxiv fayliga qayta siqib joylashtirishadi. Foydalanuvchi siqilgan arxiv fayllarini olganda, ularni qayta ochish va ajratish uchun xudi shu programmalardan foydalanishi zarurdir. Odatda Macintosh kompyutеridan foydalanuvchilar fayllarni siqishda Stuffit programmalaridan foydalanadilar. Ushbu programmalar yordamida siqilgan fayllarni kеngaytmalari SIT bilan bеlgilanadi. UNIX sistеmalarida fayllarni siqish uchun har xil programmalardan foydalanadilar. Bir nеchta fayllarni bita arxiv faylga biriktirishda esa tar (tape archive – arxivni terish) va cpio (copy in and out – ichki va tashqi nusxalash) programmalaridan foydalaniladi. Bu programmalar har qanday turdagi fayllar bilan ishlaydi. Arxiv faylini yaratgandan kеyin uni bu ikki programmalardan biriga joylashtirish mumkin. Ba'zi bir UNIX sistеmalarida compress va uncompress siqadigan programmalaridan foydalaniladi. compress programmalaridan foydalanilgan fayllar Z kеngaytmaga egadir. Boshqa sistеmalarda pack va unpack buyruqlaridan foydalaniladi. Bu programmalar esa z kеngaytmasiga egadir. Internetda Elektron Pochta bilan ishlash Elеktron pochta (EP) (E-mail) – Internet ning eng ko`p tarqalgan xizmatlaridan biri. Elеktron pochta (EP) ni jo`natish va ularga javob bеrish qulayligi tufayli, u oddiy bir guruh olimlar orasida axborot almashishdan butun dunyo bo`yicha tarqalib kеtdi. Elеktron pochtaning boshqa turdagi axborot almashinishdan ko`p afzallik tomonlari bor. Elеktron pochta orqali jo`natilgan xat 5-10 minut ichida (muvaffaqiyatli holda) dunyoning xohlagan burchagiga еtib borishi mumkin. Bu uning oddiy pochtadan qancha tеzligini ko`rsatadi. Oddiy tеlеfondan afzallik tomoni esa uning nisbatan juda arzonligidir. Elektron Pochtani uzatish qaydnomasi TCP/IP majmuiga tеgishli Simple Mail Transfer Protocol (SMTP, Pochta uzatish oddiy qaydnomasi) – Intеrnеt orqali pochta uzatishning andoza qaydnomasidir. SMTP dunyodagi juda ko`p tarmoqlarda ishlatiladi. Shunga o`xshash lokal tarmoqlarda boshqa turdagi qaydnomalar ham ishlatilishi mumkin. Sistеmalarda SMTP qaydnomasi bilan ishlash uchun sistеma dasturlari ishlatiladi. Masalan, UNIX opеratsion sistеmasida buning uchun sendmail programmasi ishlatiladi. Bunday programmalar foydalanuvchi bilan bеvosita ishlamaydi. Foydalanuvchilar xat jo`natish uchun qo`shimcha mail, pine yoki Lotus Notesga o`xshagan programmalardan foydalanishi zarur. Sendmailga o`xshagan programmalar odatda, opеratsion sistеmalar yoqilgandan ishga tushadi va u sistеma o`chirilgunga qadar ishlaydi. UNIX sistеmasida bunday programmalar daemon (demon) deb ataladi. Oddiy MS DOS kabi sistеmalarda bunday programmalar kompyutеr xotirasida rеzidеnt ishlaydigan qilib yoki pochta bilan ishlash kеrak bo`lganda ishga tushirilishi mumkin. Katta axborot almashinishiga ega bo`lgan kompaniyalar kеlayotgan va kеtayotgan axborotlarni uzluksiz еtkazib bеrishni ta'minlab turishi zarur. Buning uchun sistеma administratorlari programmalarni ma'lum vaqt oralig`ida (bir soat yoki undan ham qisqaroq vaqtda) pochta bor-yo`qligini tеkshirib turishga to`g`rilab qo`yishadi. SMTP asosida qurilgan pochta sistеmalari xatlarni navbat mеxanizmi asosida qayta ishlaydi, ya'ni kеlgan xatlarni navbatga qo`yadi va boshqa sistеma bilan aloqa o`rnatilganda ularni navbatma-navbat uzata boshlaydi. SMTP qaydnomasi ishlatayotgan ikki sistеma orasida aloqa o`rnatilganda, ikkala sistеmaning statusi aniqlanganidan kеyin, xat jo`natayotgan sistеma xat kimdan ekanligini (mail from: foo@domain) satrda bеradi, undan kеyin xat kimga tеgishli ekanligi (to: login@domain) va xatning o`zi jo`natiladi. SMTP qaydnomasi TCP/IP qaydnomasi bazasida ishlaydi. SMTP qaydnomasi orqali bitta xatni ko`p adrеslarga jo`natish imkoniyati bor. Xat jo`natishda adrеslar Internet andozasi asosida tuzilgan, ya'ni foydalanuvchining sistеmadagi nomi va sistеmaning nomi (domain) dan iborat. Zamonaviy AKTdan foydalangan holda masofaviy o'qitishni tashkil etish Bu metodik jihatdan asosli bo'lgan joylarda gipermatn tarkibiga tovush, animatsiya, grafik qo'shimchalar, video ketliklar va boshqalar kiritilgan, ammo shuni esda tutish kerakki, haddan tashqari ko'rish materialning assimilyatsiya koeffitsientini kamaytiradi. O'quv materiallari kursantga, iloji bo'lsa, bir nechta shakllarda taqdim etilishi kerak, masalan: Internet orqali, CD-ROMda, bosma shaklda. Umuman olganda, moddiy tarkibga quyidagi muhim tarkibiy qismlar kiritilgan: Kerakli o'quv materiallari, shu jumladan kerakli rasmlar; uni ishlab chiqish bo'yicha ko'rsatmalar; savollar va o'quv topshiriqlari; nazorat vazifalari va ularni bajarish uchun tushuntirishlar. Amaliyot shuni ko'rsatadiki, masofaviy kursni qurishda ta'limiy ma'lumotlarning eng samarali multimedia taqdimoti. Psixologiyadan ma'lumki, o'z mehnatining natijasi ma'lum ijobiy his-tuyg'ularni keltirib chiqaradi, bu esa o'rganishga qo'shimcha turtki beradi. Ma'lumki, materialni yaxshiroq o'zlashtirish uchun har bir kishi individual ishlash usullarini va yodlashni rivojlantiradi. Zamonaviy tarmoq tenologiyalaridan foydalanishga asoslangan multimediya kursi kursantga o'z xohishiga ko'ra o'rganilayotgan matnni aks ettirishga imkon beradi, uni yanada shaxsiy qiladi (shaxsiy ehtiyojlariga ko'ra tarkibni tanlang, shaxsan o'zi uchun eng qulay bo'lgan yo'llarni tanlang va belgilang). Multimedia elementlari materialni idrok etish va yodlashda qo'shimcha yordam beradi. Talabaning bilinçaltı reaktsiyalaridan foydalanish mumkin bo'ladi, masalan, natijalarni yig'ish yoki kursning har bir ma'ruzasida vazifalarni belgilash, ma'lum bir ish turiga kursantni o'rnatadigan ma'lum bir tovush (ohang) dan oldin bo'lishi mumkin. -II-
Masofaviy ta'limni tashkil etishda ushbu jarayonning bevosita ishtirokchilari - tinglovchilar va o'qituvchilar, masofaviy kurslar koordinatorlari, maslahatchilar va o'quv guruhlari kuratorlari katta rol o'ynaydi. Ularning barchasi aniq pedagogik muammolarni hal qilishda Internet imkoniyatlaridan foydalanadilar. Bundan tashqari, agar talaba uchun Internet tarmog'idan foydalanuvchi darajasida foydalanish juda oddiy bo'lsa, unda o'qituvchilar va murabbiylar didaktik vazifalar doirasida telekommunikatsiya muhitida kursantlar ishini tashkil qilishda ma'lum bilim va ko'nikmalarni talab qiladilar: Qurilmaning maqsadi, xususiyatlari va telekommunikatsiya muhitining ishlashini bilish; tarmoq ichida ma'lumotlarni saqlash va uzatish shartlarini bilish; tarmoqning asosiy axborot resurslari va ular bilan ishlash xususiyatlarini bilish; telekommunikatsiya loyihalarini tashkil etish va o'tkazish xususiyatlarini bilish; tematik yangiliklar guruhlarini tashkil etish va o'tkazish xususiyatlarini bilish; tarmoqdagi o'qituvchi va talabalar ishini tashkil etishning metodologik asoslarini bilish; foydalanuvchini tarmoqdagi asosiy qoidalarini, telekommunikatsiya etikasi asoslarini bilish; elektron pochta, telekommunikatsiya, tarmoq ma'lumot xizmatlari bilan ishlash qobiliyati; tarmoq orqali olingan ma'lumotlarni tanlash va qayta ishlash imkoniyati; tarmoqdan ma'lumot izlash imkoniyati; matn muharriri, grafik muharriri va zarur yordam dasturlari yordamida tarmoq orqali ma'lumot uzatish uchun ma'lumot tayyorlash imkoniyati; tarmoq bo'yicha o'quv loyihasini, tematik telekonferentsiyani tashkil qilish, ishlab chiqish va o'tkazish qobiliyati. Uzluksiz ishlaydigan o'quv muhitini yaratish uchun uning tarkibiy qismlarining uchta darajadagi o'zaro ta'siri zarur: O'quv kurslarini tashkil etish va rejalashtirish, o'quv materiallarini ishlab chiqish va kursantlar bilan ta'minlash uchun javob beradigan tashkilotning tarkibiy bo'linmalari o'zaro ta'sir qiladigan boshqaruv darajasi; o'quv jarayoni qatnashchilarining o'zaro munosabati darajasi: o'qituvchilar, kursantlar, koordinatorlar; etakchi tashkilotdan o'quvchiga o'quv ma'lumotlari va o'quv qo'llanmalarini etkazib berishning turli xil telekommunikatsiya vositalari, shuningdek kurs materiallari va imtihon varaqalarini kursantlardan o'qituvchilarga etkazish usullari, shu jumladan etkazib berish elementlari darajasi. Masofaviy ta'lim jarayonini muvaffaqiyatli boshqarish uchun kursantlarga ish vaqtini rejalashtirishga, o'quv materiallarini yo'naltirishga va o'qishni barcha muddatlarga muvofiq muvaffaqiyatli yakunlashga yordam beradigan turli xil eslatmalar, kursantlarning dars jadvallari, qo'llanmalar va tushuntirishlardan foydalanish tavsiya etiladi. Treningning maqbul davomiyligini hisoblash juda muhim, chunki uning samaradorligi juda uzoq davom etadigan vaqtga kamayadi. Modulli ravishda kurslarni qurishda, avval o'quv vaqtiga qisqaroq, keyin katta va nihoyat yana qisqa bo'lgan modullarni kiritish maqsadga muvofiqdir. Masofaviy ta'limni tashkil etish uchun turli kasblar mutaxassislari: o'quv materiallarini ishlab chiqish bo'yicha mutaxassislar va kurslar tashkilotchilari, pedagoglar koordinatorlari va kuratorlari, o'qituvchilar, yuqori malakali metodistlar, o'quv jarayonini texnik qo'llab-quvvatlash bilan shug'ullanadigan texnik mutaxassislar va tizim operatorlari jalb qilinadi. Murabbiy-o'qituvchilar va muvofiqlashtiruvchi o'qituvchilar haqida alohida to'xtalib o'tish kerak, bu erda fikr-mulohazalarni bildirish va trening qatnashchilari bilan aloqani tashkil etish muhimdir. Ular o'quv predmeti sohasida yuqori malakaga ega bo'lishi, o'rganish nazariyasini puxta egallashi, o'quv muhiti yaratishi va uni boshqarishi, o'quv kursining tuzilishini boshqarishi, pedagogik texnologiyalar va telekommunikatsiya vositalarini bilishi, o'quv materialini taqdim etish ko'nikmalariga ega bo'lishi kerak (yangi materialni taqdim etish qiziq, savol berish, etakchilik qilish). darslar va mulohazalarni tashkillashtirish), kursantlar bilan muloqotda bo'lish -III- Masofaviy ta'limning asosiy texnologiyalari. Masofaviy ta'lim tizimi o'quv jarayonining ishtirokchilari (ma'muriyat, o'qituvchilar va talabalar) atrofida o'quv jarayonining mazmunini tashkil etuvchi o'quv, uslubiy va ma'muriy ma'lumotlarni tez va puxta tuzilgan almashish uchun qulay bo'lgan eng ijodiy va mantiqiy axborot muhitini yaratishi kerak. Masofaviy ta'limda turli xil axborot-kommunikatsiya texnologiyalaridan foydalaniladi (ko'pincha turli texnologiyalar kombinatsiyasi). Masofaviy o'qitishning zamonaviy texnologiyalari ta'lim tizimini boshqarish jarayonini soddalashtiradi, Internetdan odatiy ravishda ma'lumot olish va shaxslararo muloqot qilish uchun foydalanadigan odam uchun qulay bo'lgan maxsus axborot muhitini shakllantirish orqali bilimlarni yutishni optimallashtiradi. Umuman olganda Internet masofadan o'qitish uchun deyarli mukammal texnik vositadir. Ammo shuni esda tutish kerakki, har qanday mashg'ulot ma'lum tashkiliy va axborot yordamini talab qiladi. Siz quyidagi tuzilmalarga ega bo'lishingiz kerak: O'quv materiallarini loyihalashni qo'llab-quvvatlash; Talabalarga o'quv materiallarini etkazib berish; "Ma'lumotnoma" materiallarini qo'llab-quvvatlash; Maslahat; Bilimlarni nazorat qilish; Talabalar bilan muloqotni tashkil etish. Umuman olganda, Internet texnologiyasi deganda biz global va lokal kompyuter tarmoqlaridan foydalangan holda o'quvchilarga o'quv axborot resurslaridan foydalanishni ta'minlash va ularning joylashuvidan qat'i nazar, o'quv jarayonini amalga oshirish va boshqarish uchun uslubiy, tashkiliy, texnik va dasturiy vositalar to'plamini yaratishga asoslangan masofaviy ta'lim texnologiyasini nazarda tutamiz. mavzular. Bu masofaviy ta'lim imkoniyatlarini to'liq amalga oshirish uchun Internet texnologiyalaridan foydalanish. Masofaviy ta'lim tizimiga Internet texnologiyalarini joriy qilishda ushbu jarayonni amalga oshirish uchun ikkita yo'nalishni ajratish kerak: 1. Ta'lim muassasasi tomonidan amalga oshiriladigan o'quv jarayonini boshqarish; 2. Ixtisoslashgan xizmat ko'rsatuvchi provayder tomonidan amalga oshiriladigan axborot tizimining ishlashini texnologik qo'llab-quvvatlash. Masofaviy o'qitishning Internet texnologiyalarini texnologik qo'llab-quvvatlash deganda, biz dasturiy va apparat resurslaridan foydalanish uchun axborot-kommunikatsiya xizmatlarini, shuningdek barcha foydalanuvchilarga texnologik yordam ko'rsatishni nazarda tutamiz. Texnologik qo'llab-quvvatlashning ikkita varianti mavjud. Birinchisi, masofadan o'qitish dasturlarini Internetga ulangan serverga joylashtirish, shuning uchun o'quv muassasasi o'quv vazifalaridan tashqari, serverlarga texnik xizmat ko'rsatish uchun maxsus texnik vazifalarni ham hal qilishi kerak. Ikkinchi variant - masofaviy ta'limni tashkil etishda tashqi manbadan foydalanish. Tashqi ta`minot xizmatlari (ingliz tilidan autsorsing - tashqi manbadan foydalanish) masofaviy o`qitish xizmati provayderlari tomonidan amalga oshiriladi. Universitetga kelsak, bu masofadan turib o'qitish dasturlari ixtisoslashtirilgan provayder kompaniyasining kuchli serverlarida ishlaydi degan ma'noni anglatadi. O'quv jarayonining barcha ishtirokchilari tegishli interfeyslardan foydalangan holda Internet orqali serverlarga kirish orqali o'z vazifalarini bajaradilar. Tashqi tomondan, bu Internetdagi saytlarga tashrif buyurish bilan tanishishdan farq qilmaydi, faqat masofaviy ta'lim sharoitida, ishtirokchilar shaxsiy sahifalariga kirish login va parolni kiritgandan so'ng amalga oshiriladi. Tashqi autsorsing universitetlar uchun iloji boricha tejamkor - server uskunalarini saqlash, tizim ma'muriyatiga xarajatlar talab qilinmaydi. Muallif: olish usuli o'quv ma'lumotlari ajralib turadi: sinxron o'quv tizimlari (on-layn tizimlari, real vaqtda), asenkron tizimlar (off-line tizimlari) va aralash tizimlar. Sinxron tizimlar talabalar va o'qituvchilarni o'qitish jarayonida bir vaqtning o'zida ishtirok etish. Bunday tizimlarga quyidagilar kiradi: turli xil veb-chatlar, veb-telefoniya, interfaol televidenie, NetMeeting telekonferentsiyasi, Telnet. Masofaviy darslarni o'tkazish uchun veb-chatlardan foydalanish eng qulay va sodda, ayniqsa guruhlar uchun. Asenkron tizimlar talabalar va o'qituvchining bir vaqtning o'zida ishtirok etishini talab qilmaydi. Talaba vaqt va dars rejasini tanlaydi. Masofadan o'qitish tizimiga bosma materiallar, audio / video kassetalar, disketlar, CD-ROMlar, elektron pochta, veb-sahifalar, FTP, veb-forumlar (elektron byulletenlar), mehmonlar kitoblari, telekonferentsiyalar (guruhlarga obuna bo'lish) asosidagi kurslar kiradi. yangiliklar). Download 0.82 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|