Azbrbaycan şifahi xalq bdbbiyyati

• 
• 
AZBRBAYCAN  ŞIFAHI 
XALQ  BDBBİYYATI 
· 
(Antologiya) 
iKi  KiTABDA 
BiRINCi  Kir AB
. 

AZ8RBAYCAN 
• 
• 
ŞIFAHIXALQ 
• 
8D8BIYYATI 
(Antologiya) 
İki 
k.itabda 
Birinci  k.itab 
XXf 
YNE 
Bakı-
2001 

Tortib edeni: 
Redaktoru: 
Rayçi: 
A 
4604000000--35 
080-01 
Bahlul 
Abdulla 
Celal 
Baydili 
İsrafil 
Abbash 
Azarbaycan  şifahi  xalq  adabiyyatı  (Antologiya). 
İki  kitabda.  Birinci kitab. - B.: XXI- Yeni Naşrlar 
Evi, 2001.-
376 
s. 
Azarbaycan Respublikasının orta va ali maktab pro­
qramlarında şifahi xalq adabiyyatımızın tadrisina da 
yer  verilmişdir.  Ancaq  mövcud  darsliklar,  asasan, 
folklorun nazari masalalarini özünda aks etdirir. Bu 
sabah  şifahi  adabiyyatımızın  seçme  nümunalarini 
"Antologiya"  şeklinda 
iki  kitabda 
çap  olunmasını 
zarurilaşdirdi. 
Birinci kitaba, asasan, şifahi xalq adabiyyatının lirik 
növlari 
va 
uşaq  folkloru  nümunalari daxil eqilmiş­
dir. 
İkinci  kitab  isa  folklorumuzun  seçme  epik 
nümunalarindan ibaret olacaq. 
"Azerbaycan  şifahi 
xalq 
adabiyyatı"  (Antologiya) 
bir vasait olaraq orta va ali maktablar üçün nazarda 
tutulınuşdur. 
©XXI- YNE, 
200 1 .  

SÖZ TARİXDİR 
Xalqın 
tarixi  varlığı 
so
s
i
a
l
-
s
i
y
a
s
i  amillarla  yanaşı,  ham  da 
manavi 
madaniyyatinin 
qadimliyi ila  balli olur. 
M
an
a
v
i 
modaniyyat 
deyanda 
isa 
sözsüz, 
birinci  yada 
d
ü
ş
a
n
, 
göz 
qabağına 
galan  ilkin  söz  sanati 
folklor 
olur. 
O 
folklor 
k
i
, 
yaranıb yayılmasında  yurdda,  elda-oboda  yaş
aya
n 
har 
ford, 
soy, 
nasil, 
ü
m
u
mi
l
ik
d
a 
el 
iştirak 
edir. 
Bu 
da  doğrudur 
ki, 
folklor 
bir 
sıra 
x
a
l
q
l
a
r
da
, 
bir 
çox  yerlarda 
mif 
qatına  bürünarak 
durub 
dayanmır, 
çox-çox 
xa
lqlar
da
, 
çox-çox 
makanlarda 
isa 
üs
t
ün
d
a 
möhür-damğasını 
daş
ı
d
ığ
ı 
xalqın  tarixi 
taleyina qovuşaraq zam
an
-z
a
m
a
n 
qa
b
ağa getmişdir. 
M
a
h
z 
bu  qabağagetmada 
şifahi 
xalq 
adabiyyafı  cilalanmış,  yeni-yeni 
anlamlar,  çalarlar,  şakillar,  növ va janrlar qalibinda 
arsaya g
a
l
m
aya
, 
bit­
kinleşmaya 
b
işl
a
m
ı
ş
d
ı
r. 
Amma 
etiraf edak  ki,  şifahi  xalq  adabiyyatının 
bu  axardakı  saciyyasi  indiyacan  bizde  nainki  garayinca 
araşdırılmamış, 
olsun  ki,  deyilan  baxımdan  varavürd,  götür-qoy  e
tm
e
y
in 
tafavütüna 
da 
vanlmamışdır. 
Yaddan 
çıxarılıb 
ki, 
xal
q  manaviyyatının 
tükanmaz  sar­
vetlar  xazinasi  tak  dayarlandirilan  folklorun  har 
sözü  tarixdir va yalnız 
bu 
tarixi 
bütövlükda, 
qadarinca  arayıb-araşdırmaqla 
x
al
qı
n 
kimliyini  ta­
nımaq, d
i
l
i
n
i
n maxsusluğunu, qadimliyini bi lmak, hayata baxışını, falsafi 
düşüncesini,  adat-ananasini,  ayin-marasimlarini,  istak,  anıalı  yolunda 
vuru
ş maqamlarını öyranmak olar.  8gar biz sözün 
b
ö
yük 
anlamında yur­
dsevarlik duyğulan yiyasi 
ol
sa
y
d
ı
q va bu sadalanan yönlerin 
ö
y
ra
n
i
lmas
i 
ila bağlı 
özümüzü zahmata 
qatlaşdırsaydıq, 
onda 
"
A
ze
r
b
ay
ca
n 
tarixi" qu­
ra
şd
ırm
a
q 
çevresinda 
baş 
girlamaz,  qeyrat  yükünün  altına 
ç
i
y
in 
verib 
"Azerbaycan 
x
a
l
q
ın
ı
n 
tarixi"ni 
yazmaq taşabbüsünda bu
l
un
a
r
d
ı
q
. 
Va 
h
a
­
la  ortaq 
türk 
a
b
i
da
l
a
r
i 
bir 
yana,  birbaşa  özümüze  aid 
"
Ki
tab
i-Dada 
Q
o
r
qu
d
"
a 
arxalanmaqla 
s
o
yum
u
zu
n  islam  dinindan  çox-çox 
qabaq
kı 
iş­
gücü 
ila 
tanış  ola bilardik. 
Geniş 
manada 
e
p
o
s
da
n
, 
lirikadan, x
a
l
q 
dramından, 
epik  ananaden  va 
bu 
esas  növlarin  çeşidli  birlaşmalarindan, 
u
zl
a
ş
m
a
lar
ı
ndan 
ibarat  olan 
poetik 
xal
q  yaradıcılığının yaranma tarixi  ç
o
x 
qadimdir va  bazi  hallarda 
bu qadimliyi müayyanlaşdirmak 
heç  asan da 
deyil.  Bela bir 
ç
a
t
in
l
i
yi
n 
or­
taya 
ç
ı
x
ma
s
ı
n
ı
n  başlıca  sahabi 
folklor 
örnaklarinin 
yarandığı  vaxtlarda 
yazının 
o
lm
amas
ı 
ila  şartlanir. 
A
m
m
a bu,  heç 
da  o  demek  deyil ki,  sözü 
gedan masalanin üstündan hamişe sükutla keçilmalidir.  B
u maqamda 
ye­
na  da ela 
folklorun 
özü 
yardımçı olur.  Ç
ü
n
k
i 
alda 
o
l
a
n 
bir çox şifahi 
xalq 
a
da
b
i
y
y
at
ı 
örnaklari  yarandığı  zamanın ovqatını, 
s
o
s
i
a
l
-
s
i
y
asi
,  tarixi 
h�. 
dis
a
l
ari
n iz 
va alamatlerini 
qoruyub 
özünda 
yaşadır. 
Bu 
ince matlablarin: 
mahz 
ela 
p
o
e
t
i
k 
xalq y
a
r
a
dıc
ı
lı
ğ
ı 
örnaklari 
asasında öyranilmasi, demeli, 
.. ele 
xalqın 
özünün,  dilinin,  biitövlükda  tarixinin  öyronilmasi 
demakdir. 
3 

Misal üçün, 
q
a
liblan
m
i
ş qafiya sistemli  olması  ila 
seçilen ovsun nağma­
lari
n
d
a
n bir örnayi gözd
a
n 
keçirak: 
Ağırlığım, uğurluğum 
D
ağlar
a, 
d
a
şlar
a, 
Gö
y
da uçan quşlara, 
Qurumuş 
a
ğ
a
clara, 
Bal vermez anlara, 
De
yingen q
a
n
lara, 
Boz qurddan hay alasan, 
Xızırdan pay alasan. 
Karnal suyu,  camal 
suyu, 
Can sağlığı suyu. 
evvala, 
deyak 
ki, 
"
Qı
rxd
an 
çıxarma" 
mar
a
si
m
i
n
d
e 
uşağın 
ba
ş
ından 
su 
a
xı
dı
l
a-
a
xı
d
ıl
a  söyla
nil
an 
bu  ovsun 
n
ağm
a
sin
da 
folklor  p
o
etika
s
ına 
uy­
ğun 
güclü  p
arale
l
l
i
k 
vardır.  Bela 
ki, 
s
ıra
d
a
n 
çıxmış  va  ç
ı
xınaq
d
a  olan 
komponentlar 
(
qu
rum
u
ş  ağac, bal verm
e
z 
arı, 
deyingen 
qarı) 
uğur, abadi 
ha
y
at, 
a
y
d
ı
n
l
ıq 
s
i
m
v
ol
u 
s
a
y
ıl
an
t
ar
la (Boz qurd, 
Xızır, 
su) 
qarşılaşdınlır. 
İkincisi, 
b
u
ra
d
a bizi daha çox 
özüne 
ç
a
k
a
n, 
sözsüz: 
Boz 
q
ur
d
d
an 
hay 
alasan, 
Xızırdan 
pay 
al
asan
.  -
misralarıdır. 8gar 
b
u misralara 
şübha ila baxın
as
aq, s
ö
ylayic
in
in 
artırma­
sı 
saymasaq, onda ö
rn
ay
i 
A
z
ar
ba
y
can 
falklorunun 
an eski qatlaiı ila 
b
a
ğ
l
ı 
bilmaliyik.  Buradakı Boz 
qurd 
i
s
t
e
s
a
k de, istemasak da öz 
açı
q-
a
ydınlığı 
ile  meşhur Oğuz asatir-efsanesini 
yada 
s
a
lır ... 
Atalar 
sözü ve 
m
as
al
l
a
r şifahi xalq  adabiyy
at 
x
az
i
n
e
mi
z
i
n an da
y
a
di 
inci va gövharlarindendir. Yığcamlığı, konkret fikir 
ifa
de etmesi ila müs­
tas
n
a
l
ı
q 
taşkil 
edan  bu ö
rn
a
kl
e
r
d
e 
X4lq d
ü
ha
s
ını
n
, 
t
a
fekkür 
v
e düşünce
­
s
i
n
i
n
, h
a
y
ati tecrübesinin naticalari ila 
yanaşı, tarixda üz
l
a
ş
d
i
yi hadisaler 
da 
öz poetik 
a
k
s
ini 
tapır. 
İki örnaya d
i
q
q
a
t 
e
d
a
k
: 
erab nadi, corab nadi? 
erab öldü, qan düşdü
. 
Vaxtı ila prnfessor M.H.Tahınasibin da 
ded
i
y
i tak, 
ist
i arabistan 
ç
ö
l
l
a
­
rindan 
yurdumuza  istilaçı 
olaraq  gala
n 
badavi  arabin  bu
r
a
da 
öz  çılpaq 
a
ya
ğ
ı
n
a 
corab 
g
e
y
m
a
s
in
i 
görmeyen, yaxud bir arabin öldürülmesi ila yüz­
lada  i
ns
a
nı
n 
qatlina  şahid 
olmay
an 
bela-bela  örnaklari 
yarada 
bilm
a
zdi
. 
Demeli,  ela 
bu 
iki 
x
a
lq 
y
ar
a
d
ıc
ı
l
ığ
ı 
ö
rna
y
i  da  Azarbaycan  dilinin  7-8-ci 
yüzilliklardaki 
tarixi 
durumu  h
a
q
qınd
a olduqca dayerli tasavvür yaradır. 
Tarixi 
h
a
d
i
s
a
la
ri 
özünda 
yaşatınaq 
b
ax
ı
mından 
dastaniara  sığmayan 
bir 
hasrat, 
bir 
yanğı 
hissi 
ifade 
�dan 
bayatılar 
x
ü
s
us
i 
saciyya 
daşıyır. 
Bu-
4 

rada istismarçılara 
nifrat, 
q
ü
r
b
a
t d
i
y
ara düş
e
n
l
a
r
İ
n 
vatan hasrati, 
d
o
s
tl
u
q
, 
s
a
daq
a
t
,  sevgi  m
o
t
i
v
l
e
ri
,  azad, 
x
o
şb
a
x
t 
h
a
y
a
t  u
ğru
n
d
a 
mübariza,  döyüş 
hissieri va sairla birlikde tarixda doğruda
n
-
doğ
ru
ya baş  vermiş hadisalar 
de  badii  biçimde  aks olunur.  Bay
a
t
ı
l
ar q
o
run
ub  qalmala
r
ı 
ila 
arablarin, 
monqollann 
Azarbaycanda 
töratdiklerina sanad ta
k 
ş
a
hi
d
lik 
e
d
ir
. 
arab geldi 
hay  verin, 
Na 
i
s
t
a
s
a 
pay verin, 
Aza 
duran deyillar, 
Getirin tay-tay 
v
e
ri
n
. 
Apardı 
tatar mani, 
Qul 
kimi 
satar 
m
a
n
i
, 
Yarım 
vafalı  o
l
s
a
, 
Axtanb tapar 
m
a
n
i
. 
A
p
ar
dı 
Batı 
mani, 
Qul ed
i
b 
satı mani, 
Yollar 
uzun, 
man 
y
o
r
ğu
n
, 
Doğr
ay
ır 
çatı mani. 
Bayatılarla 
şakilca, 
formaca  eyni 
o
l
ub,  ya
ln
ı
z 
mazmununa  göre 
s
eç
i
l
en 
"Vasfi-hal" 
örnaklarinde 
da tarixi ha
d
is
a
l
a
r
a
, 
tarixi şaxsiyyatlara 
tuş gelmak 
olur. 
B
e
la bir örnek: 
Nanarn 
a qızıl qoyun, 
Yollara düzül qoyun, 
Şuqayıbdan qalmısan, 
Qalasan 
yüz il 
qoyun. 
Burada "Şuqayıb"dakı  Şu 
qaynaqlann 
verdiyi xabara 
göre,  miladdan 
qabaq dördüncü 
yüz
illik
d
a 
yaşamış türk 
tayfalarından "
Q
ay
ı
n
" 
hökmdan 
imiş. 
"Qay" 
i
s
a 
o 
tayfadır 
ki, "Kitabi-Dada 
Qorqud"un 
lap 
ilk 
sahifasinda 
bu haqda bela deyilir:  "Axır zamanda xa
n
l
ıq 
g
e
r
i 
Qayıya 
da
g
a
, 
kimse 
el­
lerinden 
alm
a
ya,  axır zaman o
l
ub q
i
y
a
m
a
t  olunca". 
Yani 
n
a 
tövr 
o
l
u
r
s
a
­
olsun  son  olaraq hakimiyyat Q
a
y 
ta
y
f
a
s
ın
ı
n 
alinda 
qalacaq. 
Va 
bunu 
da 
b
ilma
l
i
y
İ
k 
ki, 
İ
s
g
an
d
a
r 
Zü
lq
arn
e
yi
n 
Türküstana 
qoşun 
y
e
r
itdi
y
i 
vaxt türk 
o
r
du
l
arı
n
a 
harnin bu 
Şu b
a
ş
ç
ı
l
ı
q e
tmi
şd
ir
.  Ela 
"Şu" 
dastam 
d
a
, 
asasan, bu 
had
i
s
a
y
a 
hasr  olunmuşdur. 
Da
y
a
d
i
d
i
r k
i,  "
Q
ura
n"
ın 
"81-araf' 
s
ur
a
s
in
d
a 
da 
Şu
n
u
n 
a
d
ı 
"Şüeyb
"  ş
ekl
i
nd
a 
çekilir. 
Tanrı  tarafindan 
t
a
y
i
n 
o
l
unm
u
ş 
peyğ
a
m
b
a
r tak 
t
a
q
d
i
m olunan Şüeyb 
(Şu) burada d
a 
ç
o
x
l
u qoyun sahibi­
dir va Musa peyğambar 
da onun 
qoyu
n
l
a
nnı 
otarır. 
İbtidai  tafakkür 
çağından 
başlayaraq 
h
aya
tı
n  özü  bizim 
acdadl,anmız 
üçün d
a 
ilk 
s
ı
n
a
q laboratoriyası o
l
m
u
ş
d
ur
. 
Çay, 
g
ö
l kananndakı 
a
ğ
ac
ia
r
ı
n 
qurumuş budaqlarının 
sı
n
ıb  suya  dü
ş
m
e
s
i 
va 
batınaması  agar  ad
a
ml
ar
da 
qayıq düzaltmak tasavvürü yaradıbsa, külak, 
tufan,  dondurucu  ş
a
xta
da
n
, 
5 

va
h
şi 
h
e
yv
anl
arı
n 
bas
q
ı
n
l
ann
d
an 
qorunmaq  üçün 
m
a
ğ
ara
l
a
n  d
a
l
d
anacaq 
b
il
malari 
i
s
a 
onl
ar
d
a a
ğ
ac 
v
a 
d
aşlar
d
a
n 
koma, ev 
tilanak 
e
h
t
i
rası oyatmış­
dır. 
D
o
tana
c
a
ğ
ı 
tamiii  etmek 
e
h
t
iya
c
ı 
isa 
insanlan  ovçuluq,  akin-biçiri l
a­
vazi
ma
t
l
an 
dü
z
a
ltm
a
ya  sövq  etmişdir. 
Bu zaman 
ins
an
l
arın  işin a
h
a
ngina 
uyğun  züınzümalari, 
avazia dedikleri  sözlar  tedricen emek nağmelerinin 
yaranmasına 
s
a
bah  ol
m
uşdur
. 
Demeli,  biz  bu  gün  çoxsaylı  amak 
ne
ğ
m
a
l
a
ri
m
iz
i 
g
e
r
a
y
inca araşd
ı
rm
a
qla 
a
cd
adla
n
m
ızın 
i
l
ki
n maş
ğu
li
yy
a
t
, 
a
m
ak 
faaliyyati  tarixini  ö
yra
n
m
iş oluruq. 
X
a
l
q
ı
mı
z
ın  eski 
çağ tarixini  daha çox 
ö
zün
da 
qoruyub 
yaşadan 
f
olkl
o
r 
jann  sınamalardır.  Xüsusi s
a
c
iyyavi yön
l
ari 
ila s
e
ç
ilen sınamalar, 
har 
ş
e
y­
dan.  qabaq,  xalqın  düşünces
in
i
, 
h
a
y
ata 
baxışını, 
e
t
n
oq
rafi
k 
g
ö
rü
ş
l
e
rini, 
adat-anana,  marasimlerini izlemak baxımından çox yararlıdır.  Bellidir 
ki, 
il
k
in tafakkür ç
a
ğ
ında ç
e
v
re
s
i
nd
a
k
i 
bi
r 
ç
o
x ma
s
ala
larin mahiyyatinda giz­
lenen  s
ua
l
l
ar
a  cavab  tapmaqda,  ne
t
i
c
e 
çıxarmaqda  insanlar  ç
e
t
inl
i
k 
çe
k
­
m
i
şl
a
r
. 
O
nl
ar  h
a
yatda  üz
l
a
şdi
k
lari  ça
t
inli
kliri
n
, 
en
g
e
l
lerin  sababini,  asa­
san, 
tabiatda axtarmış, ayn-ayn hadisalar va ne
s
nelar arasında azacıq ban­
zayişa  daxili 
b
a
ğ
l
ı
l
ıq 
tak 
b
axını
şlar. 
Bu  sabahdan  da  qarmaqanşıq  tabi
a
t 
intahasızlığına tesir e
tm
e
k 
cahdi, 
bun
unla 
da a
rzu-
is
ta
y
a 
qovuşmaq ehtirası 
g
ö
z
qo
yma, 
m
üşahida neticesinda yaranan sınamalann 
f
o
rın
a
l
aş
m
a
s
ın
a yol 
açmışdır. Ela folklorum
uzun arx
a
ikj
a
nr
l
arın
dan 
olan 
alqış, dua, qarğışlarda 
da insaniann 
arzu 
va 
İ
s
ta
k
l
a
rin
i
n hayata k
e
çacayina inam ifade olunub. Va 
bunların  har 
b
i
rinin 
mü
fassa
l 
ta
hlili
, 
hansı  görüştarla 
b
a
ğ
l
ı
l
ı
ğ
ı
nın 
açıını 
konkret tarixi 
f
akt
ı
n
, 
tarixi 
haqiqati
n 
üza 
ç
ı
x
m
a
s
ın
a sabah 
olur. 
Millet  v
a 
mezhebindan  asılı  olmayaraq 
har 
kirnsa  ömründa  üç  ma­
qamla üzlaşm
a
l
i 
olur.  O, doğulub b
ö
yüyür
,  ai
l
a 
quru
b 
nasil 
a
rt
ı
m
ı
nın iş­
t
ir
ak
ç
ı
s
ı  olur (istisna hallan hesaba gatirınirik), nahayat, ci
s
ma
n yaşayış­
dan 
üzü
l
üb  dünyasını  dayişir
. 
Va  bu  üç  ta
kz
i
bo
lunm
a
zl
ığ
ı
n bir  sıra yön­
lari 
h
ami
şa
, h
a
r ye
r
de, 
xüsusan 
ilkin 
yaşayış ç
a
ğ
l
a
n
nda,  insanlara möcü­
za  tak  görünmüşdür.  Onlar  sababla  neticenin  qanunauyğunluğunu  tam 
qavramadıqlarından bütün bu sayaq 
heyratamizliklara 
taaccübla baxmalı 
olm
u
şl
ar. 
Amma  zamanın  i
r
a
l
i
la
y
işi,  hayati 
t
ec
rü
b
eni
n  g
e
t-g
e
da  artması 
insanların  şüur  va 
düş
ü
nc
a
s
i
nde yeni-yeni 
ci
zgi
l
arin da  ç
oxalma
s
ı
na yol 
açmışdır.  Onlar  tuşlaşdıqları  nesne  va  olayların  arasında  artıq  müayyan 
bir 
ba
ğ
l
ıl
ı
ğ
ın o
l
duğunu yaqin etdiklarindan ela bu ba
ğ
l
ı
l
ı
ğ
ı da,  qeyd etdi­
yimiz 
tak, 
y
aln
ı
z 
burada arayıb axtarmağa başlam
ı
şlar.  Bu axtanşlar,  ayrı 
sözle,  insanların ü
z
laşdiklari 
t
a
bi
a
t
, 
q
ism
a
n 
da camiyyat hadisalarina 
ü
s­
t
ün  ge
l
ma
k 
s
andan 
g
örd
ü
kl
e
r
i 
ted
bi
r
l
er 
get-
g
e