Azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasi a. A. Bakixanov adina tariX İnstitutu əlyazması hüququnda

formalaşdıran  kulturoloji faktorlar və Y.Z.Talıbzadənin  milli həmrəy-

lik məqsədli çalışmaları”(2.1) adlanır. Burada qeyd olunur ki, Çar Rusiya-

sı imperiya daxilində yaşayan xalqları mənəvi-psixoloji təzyiqlərin köməyi 

ilə  öz  hüdudları  çərçivəsində  “əritmək”  siyasəti  güdürdü.  Ona  görə  də 

“türkdilli xalqlar, o cümlədən  Azərbaycan türkləri  milli dildə təhsil almaq, 

milli  mətbuat  və  ədəbiyyatlarını  yaratmaq  və  s.  sahələrdə  amansız  təzyiq-

lərlə  qarşılaşırdılar”

1

Ruslaşmanı dövlət siyasəti kimi  inkişaf etdirməyi  qar-

şısına məqsəd kimi qoymuş Rusiya 1830-cu ildə başqa xalqların nümayən-

dələrindən  rus  meylli  ziyalı  hazırlamaq  planlarını  ortaya  qoymuşdu.  Bu 

məqsədlə  həmin  il  “rus-tatar”  məktəbləri  açılmağa  başladı.  XIX  əsrin 

ortalarında isə Qori seminariyası açıldı.  

Bu  mənada  1905-ci  il  inqilabı  Azərbaycan  türkləri  üçün  mühüm 

hərəkatların başlanğıcı oldu. Azərbaycan türkləri ədəbiyyat, teatr, musiqi və 

təhsildə  olduğu  kimi  sosial  və  siyasi  sahədə  də  irəliləməyə  başlamışdılar. 

Bilavasitə  milli  mətbuatın  yardımı  ilə  siyasi,  sosial  və  milli  fikirlər  də 

inkişaf  edirdi.  Mətbuatda  başlıca  olaraq  aşağıdakı  meyllər  üstünlük  təşkil 

edirdi:  üsuli-cədidi  yerləşdirmə,  məhəllə,  kənd  və  məscid  məktəblərində 

farsca yerinə türkcə təhsilə keçilməsi və tədrisin modernləşdirilməsi; şiə və 

sünni  dini  idarələrini  birləşdirmək,  vəqflər  idarəçilərini  və  din  adamlarını 

xalqın səsi ilə seçmək; xeyriyyə dərnəkləri və nəşriyyatlar qurmaq; bələdiy-

yə  və  Duma  seçimlərinə  qatılmada  türklərə  qoyulan  məhdudiyyətləri  ara-

dan  qaldırmaq  üçün  mübarizə  aparmaq;  müsəlmanların  ruslarla  bərabər 

                                                

1

Mahmudova V.M. İslam tarixi Azərbaycan dramaturgiyasında. Bakı: Səda, 2006, s.11

 

---

23 

 

haqlara  sahib  olması  üçün  çalışmaq

1

.  Belə  bir  meyli  təsiri  ilə  1905-ci  ildə 

Azərbaycanda  maarif  dərnəkləri  qurulmağa  başlamışdı.  H.Zərdabinin  bö-

yük qeyrəti və məşhur zənginlərdən Zeynalabdin Tağıyevin maddi yardımı 

ilə təşkil edilən “Müsəlman Cəmiyyəti-Xeyriyyəsi” yanında milli məktəblər 

açmaq və bu məktəblər üçün müəllimlər yetişdirmək məqsədilə “Nəşri Ma-

arif  Cəmiyyəti”  qurulmuşdu.  Bunun  xaricində  “Nicat”,  “Səadət”,  “Ədəb 

Yurdu”, “Səfa” kimi yarı siyasi, yarı mədəni cəmiyyətlər qurulmuşdu. 

Mədəni tərəqqiyə, milli şüurun oyanmasına rəvac verən belə uğurlu ha-

disələrin əsas zəmini təbii ki, 1905-ci il hadisələrindən başlanırdı. İstər Ru-

siya  müsəlmanları  arasındakı  islam  birliyi  təşəbbüslərinin,  istər  İstanbulla 

yaranmış  sıx  əlaqələrin,  istərsə  də  Azərbaycan  cəmiyyəti  daxilində  forma-

laşmaqda olan həmrəylik  yönlü fəaliyyətlərin aparıcı  qüvvəsi sayılan ziya-

lılar, o cümlədən Y.Z.Talıbzadə 1905-ci ildən etibarən istək və məqsədləri-

ni daha açıq şəkildə ifadə etməyə başlamışdılar.  

Azərbaycan cəmiyyəti üçün dönüş nöqtəsi sayıla biləcək belə bir dövr-

də Bakıya gələn Y.Z.Talıbzadə Realnı  məktəbdə müəllim  işləməklə yanaşı 

publisistik fəaliyyətlə də məşğul olur və onun dövri mətbuatda, əsasən dini 

mövzularda olmaqla, bir sıra maarifçilik xarakterli yazıları dərc olunur.  

Y.Z.Talıbzadənin  1905-1906-cı  illərdə  Y.Z.Talıbzadənin  “Həyat” 

qəzetində  çoxsaylı  məqalələri,  ərəb  dilindən  tərcümə  edərək  təqdim  etdiyi 

yazıları, habelə onun tərtibatı ilə verilmiş xəritə və təqvimlər çap olunmuş-

dur. Bunlar içərisində “Hürriyyəti-dəyanətə cavab”, “Türk Azərbaycan ədə-

biyyatı”,  “İranda  hürriyyət  və  qanun  əsası”,  “Vəetsəmuəl  bəhubillah  cə-

miən vəla təfriqə”, “Eydi-şərifi-mübarək”, “Tiflis camaatına açıq  məktub”, 

“Mütəəlimlərin  halına  bir  nəzər”,  “Rəsuli-əkrəmin  ovsafı”,  “Mövludi-nə-

bi”,  “Realni  məktəbinin  təzə  şagirdlər  qəbulu”,  “Hürriyyəti-dəyanətə  ca-

vab”,  “Türk-Azərbaycan  ədəbiyyatı”,  “İstanbul  səfərində  gördüklərim”, 

“Hürriyyəti-dəyanətə cavab”, “İranda sədri-əzimin istefası”, “İranda hürriy-

yət və qanuni-əsasi”, “Osmaniyyə məktəblərinin proqramları”, “Bakı realni 

məktəbində  imtahan”,  “Tarixi-təməddüni-islami”,  “Yarımçıqlarımıza  ca-

vab” (F.Köçərlinin  eyni adlı  məqaləsinə cavab), “Himadın  diyarı Bəhirayə 

getməsi”,  “Təqvimi-şərqi”və  “İslamın  xəritəsi”  (tərtib  edəni:  Y.Z.Talıb-

zadə), Qəzetin müxtəlif saylarında silsilə şəkildə çap olunmuş “Qəssan pad-

şahları” (ərəb yazıçısı Cürcü Zeydanın “Fətatül vəssan” romanından tərcü-

mə)  və  “Tarixül-təməddünül-islam”  (Cürcü  Zeydanın  eyni  adlı  əsəri  haq-

qında)  və  s.  göstərə  bilərik  ki,  bu  yazıların  əksəriyyəti  həm  də  A.Şaiqin 

                                                

1

Devlet N. Rusya türklerinin milli mücadile tarihi (1905-1917). Ankara: Türk Tarih Kurumu 

Basimevi, 1999, s.132

 

---

24 

 

Mənzil Muzeyində mühafizə olunmaqdadır

1

 . 

Bu  dövrdə  olur  ki,  islam  ideyaları  tərəfdarlarının  bəziləri  cəmiyyətin 

tərəqqisində  dünyəvi  elmlərin  rolunu  kifayət  qədər  dərk  edə  bilmirdilər. 

Bununla belə, radikal mövqeli din xadimlərdən fərqli olaraq, islam ideyala-

rının həyata mexaniki deyil, dövrə bir qədər uyğunlaşdırılmış şəkildə tətbi-

qinin  zəruriliyini  dərk  edib,  məsələyə  bu  mövqedən  yanaşanlar  da  var  idi. 

Y.Z.Talıbzadə  də  məhz  belə  mütərəqqi  fikirli  din  xadimlərindən  olmuşdur 

ki, bunu onun həmin dövr yazıları da təsdiqləməkdədir. O, “Əmirxanyansa 

cavab”

2

, “Müsəlmanlar  və  maarif”

3

 , “Erkəklər  və  qadınlar”  başlıqlı  silsilə 

məqalələrində

4

islam  dininin  mütərəqqi  mahiyyəti,  inkişafa  açıq  olması  və 

bugün  də  müasir  elmi-mədəni  tərəqqiyə  təkanverici  bir  qüdrət  olması 

haqqında dəyərli mülahizələr irəli sürmüşdür. 

İkinci  fəslin    “Türkiyə  mədəni-ictimai  mühitinin  Y.Z.Talıbzadənin