Aziz talabalar! Ushbu topshiriqni barcha talabalar bajarishi shart

Aniqlangan to‘g‘ri talaffuzi va orfogammasi Mirobod - Mirovot Manzil nomining ma’nosi Qo‘qon xoni (amiri) (Amirobod) surgun qilg‘an kishilar obod qilgan yer, qishloq. Etimologiyasi (agar etimologiyasi yetarli aniq bo‘lmasa, xalq rivoyatlari): Qadim vaqitlarda bu yerlar qammishzor, cho‘l bo‘lgan, asta-asta tevarak-atrofdan odamlar ko‘chib kelib o‘ynasha boshlagan. Keyinchalik xon surgun qigan odamlarni buyerga ko‘chib kelib yerlarni ekinzorga aylantib dehqonchilik qilishi natijasida bu joylar obod joyga aylana boshlagan. Shundan kelib chiqib, Mirobod, ya’ni xon (amir) surgun qigan odamlar obod qigan joy qishloq nomini ogan, shu nom qolib ketgan. Ma’lumot beruvchining ismi, familiyasi, tug‘ilgan yili, manzili: Zuxriddinov Ahmadjon 1949 Oltinko‘l tumani, Suvyulduz q.f.y. Mirobod mahalla Yozib oluvchi: Omonov Abdulla Vaqti 10 .X - 2004 y

Keltirilgan anketalardan tashqari, joy nomlari bilan bog‘liq ma’lumotlarni batafsil o‘rganish o‘sha nom bilan bog‘liq holatda o‘rganilayotgan hududda qaysi sheva yoki lahja (qadimda yoki o‘tgan zamonda qaysidir urug‘-elat vakili, etnoslar) vakillari istiqomat qilishi bo‘yicha tegishlicha ma’lumot berishi bilan birga o‘zbek xalq shevalariga ma’lum bir etnos tilining ichki yoki tashqi ta’sir doirasining aniqlashimizda ham o‘ziga xos o‘ringa ega bo‘lishi mumkin.
Misol tariqasida Xo‘jaobod tumanidagi Birlashgan qishloq fuqorolar yig‘iniga qarashli “Munduz” mahallasi etimologiyasini ko‘rishimiz o‘rinli deb hisoblayman. Bu mahalla Andijon-O‘sh yo‘li yoqasida joylashgan. Aniqlanishicha munduz etnonim sifati qadimdan qirg‘iz urug‘i¹ vakillari nomini ifoda etadi.
Bundan tashqari, viloyatning Xo‘jaobod, Jalaquduq va Qo‘rg‘ontepa tumanlarida qirg‘izlarning munduz urug‘i vakillari istiqomat qiladilar
1. Mavjud ilmiy adabiyotlarni o‘rganish shuni ko‘rsatadiki, qirg‘izlar uchta yirik guruhlarga birlashganlar: “o‘ng” qanot qirg‘izlari, “so‘l” qanot qirg‘izlari hamda “ichkilik” qirg‘izlari. Huddi shu urug‘chilik tamoillari asosida qirg‘izlar ma’lum bir hududlarda, xususan. Farg‘ona vodiysida hayot kechirishgan. Vodiyning shimoliy qismida qirg‘izlarning “o‘ng” qanot guruhiga kiruvchi sayoq, jedigar, bag‘ish, mongoldar hamda “so‘l” qanot guruhiga mansub sari, basiz, qushchi, chonbag‘ish, qiyot, munduz kabi urug‘-qabilalari joylashgan bo‘lib, janubiy qismida esa asosan “ichkilik” guruhiga kiruvchi qipchoq, nayman, teyt, kesak, jookesak, qondi, bo‘ston, naygut, avot, tuyalas kabi urug‘-qabilalar, sharqiy hududlarida esa “ichkilik” guruhiga kiruvchi bo‘ston, qipchoq, tayit, nayman, mungush, kesak hamda “o‘ng” va “so‘l” guruhiga mansub bag‘ish, mongol, munduz, bassiz urug‘lari istiqomat qilishgan. “Munduz” so‘zining lisoniiy etimologik jihatiga e’tibor beradigan bo‘lsak, qirg‘izlarning ichkilik bo‘limiga qarashli so‘l qanot qabilalaridan biri². Qirg‘iz olimi O‘.Qorayevning keltirishicha Quv o‘g‘illari - Basiz, Lalim qushchi, Kattabog‘ish, Saru, Sunjek xitoy bilan (Said) kelishib, uning yo‘lini davomchilaridan bo‘lib qolishdi. Munduz (Oy bosh munduz) qirg‘iz xalqining chap qanot urug‘i bo‘lib, ularga o‘xshash munduz etnonimi janubiy oltoyliklarning tarkibida bor. Bundan tashqari, Qirg‘izlarning Qo‘chqor munduz urug‘i bilan oltoyliklarning Qo‘chqor mundus elatlari (mayda qisimlari)ning nomi mos keladi. Qirg‘iz xalqining genetik kelib chiqishini yaxshi bilganlar Munduzlarni qadimgi urug‘larning qatoriga qo‘shadilar. Oltoylik telemutlarnin suyagi yoki urug‘i mundus qadimgi va keng tarqalganlaridan biri. Shunga muvrfiq S.Abramzon qirg‘iz urug‘i munduzni kelib chiqish ildizini birikmasiga kiritgan qadimgi urug‘larning qatoriga qo‘shgan¹.
2. M.Qoshg‘ariyning “Devonu lug‘otit turk” asarida keltirilishicha munduz-ahmoq odam, degan ma’noni ifodalaydi va asarda u shunday misol orqali ifodalangan: Necha munduz orsa et ezgu
Necha egri ersa yo‘l ezgu²
Ma’nosi: Yolg‘izlikdan ko‘ra qancha ahmoq bo‘lsa ham, hamroh yaxshi, cho‘lda boshi oqqan tomonga ketgandan ko‘ra qancha egri, qing‘ir-qiyshiq bo‘lsa ham yo‘l yaxshi.
3. “Devonu lug‘otit turk” asarida “Mundiz aqin³” degan ibora ham ishlatilgan va bu so‘z “oquvchi sel” degan ma’noni ifodalashi aytilgan. Munduz mahallasi relefi jihatidan yuqori tomoni adirlik va tepaliklardan iborat. Bahor oyida ob-havoning noqulay kelishi oqibatida yog‘ingarchilikning ko‘p bo‘lishi natijasida sel yoki yomg‘ir yoqqan paytda sel va yomg‘ir suvlari adirdan pastka tomon yuvilib tushadi va mahallaning ikki tomondan o‘tib, past tomondagi arqqa tushadi. Shundan kelib chiqqan holatda qadimda aholi o‘zi yashab turgan joyni “Munduz aqin” deb nomlagan bo‘lishi hamda, keyinchalik “oqin” tushib qolib Munduz so‘zi yakka holda qo‘llanayotgan bo‘lishi mumkin.
4. Munduz - “munduz yo‘rg‘a ot” ma’nosini ifodalashi haqida ham M.Qoshg‘ariy ma’lumot beradi⁴. Bu so‘zning lug‘aviy ma’nosiga e’tibor beradigan bo‘lsak, bu yolg‘iz yo‘rg‘asi bor ot, chopishda tengi yo‘q ot degan ma’nolarni anglatadi. Tarixdan bizga ma’lumki qirg‘izlar asosan tog‘ va adirliklarda istiqomat qilganlar va asosan chorvachilik, yilqichilik, bilan shug‘illanganlar. Shundan kelib chiqqan holda qirg‘izlar Munduz so‘zini o‘zlariga “totem” sifatida qabul qilgan bo‘lishi mumkin.
5. Munduz mahallasida istiqomat qiluvchi Z.Sultonovning fikriga qaraganida¹ Munduz etnotoponimi quydagi tarzda yuzaga kelishi mumkin:
Mann-duzd (tojikcha) “men o‘g‘ri” degan ma’noni anglatadi.
Ilgari vaqtida shu yerlik bir yigitning Tojikistonga borib bir qizni olib qochib kelgan ekan. Shunda ketma-ket quvib kelgan tojiklar qishloqdagi odamlardan hammasini bir yerga to‘plab, tojik tilida; “Kim duz?” - “O‘g‘iri kim?” - deb so‘rabdi. Shunda haligi yigit o‘rtaga chiqib; “Men duz”, ya’ni “O‘g‘ri men” degan ekan. Menduz atamasi shundan qolgan ekan. Vaqt o‘tishi bilan menduz odamlar tilida munduzga aylanib ketgan.
6. Aholi tomonidan yozib olingan ikkinchi bir etimologiyaga qaraydigan bo‘lsak, joyning Andijon va Qirg‘izistonning O‘sh viloyatini bog‘laydigan yo‘l-yoqasida hamda masofaning o‘rtasida joylashganini hisobga olgan holatda qadimda bu ikkala shaharlarga asosan ot ulovlarda qatnalgan. Joy adirliklardan iborat bo‘lgani uchun aynan shu yerga kelganda, otlarning charchashi natijasida almashiniladigan joy, o‘sha eng chopqir yo‘rg‘a otlarning eng yaxshisini “Munduz” deb nomlanishi joy nomiga ko‘chib o‘tgan.
Xulosa qilib aytganda, ushbu etnonim yuqoridagi so‘zlar asosida “munduz” - so‘zining “totem” sifatida urug‘ va joy nomiga ko‘chishi orqali ifodalanadi. “Munduz” so‘zi birinchi navbatda, ot nomidan olingan bo‘lib, etnonim sifatida urug‘ nomiga ko‘chgan va bu so‘z urug‘ nomida o‘sha millat yashayotgan joy nomiga o‘tgan. Bundan ko‘rinib turibdiki, “munduz” va bir qator urug‘larning qadimda qaysi kasb-kor bilan mashg‘ul bo‘lganini ham bilib olishimiz mumkin.
Bundan tashqari, o‘rganilgan joy nomi etimologiyasi faqat etnos nomini ifodalamasligi mumkin, u qaysidir tilga (etnos vakili tiliga) oidligi bilan ham farqlanishi mumkin. Masalan: Do‘lon, Qashg‘ar, Otish, Pushmon kabi joy nomlarini olidigan bo‘lsak etnosning avval yashagan joyiga nisbat berilgan holda nomlanganligini ko‘rishimiz mumkin. Bu joy nomlarining etimologisi batafsil o‘rganilganida uyg‘urlarning avvalgi yashagan joyiga nisbat berish asosida nomlanganini bilamiz. Shunday ekan, bu joylarda uyg‘ur etnosi bilan bog‘liq aholi istiqomat qilgan va hozirda ham yashab kelayotgan bo‘lishi mumkin. (ana shu hududlarda turli etnoslarning o‘zbek xalq shevalariga ta’sirini kuzatish maroqli tarzda, ma’lumotlarga boy shaklda tashkil qilinishi mumkin.)
Kuzatilganidek, balkim bir qarashda hozirda bu joylarda uyg‘ur yoki qirg‘iz urug‘lari istiqomat qilmasligi mumkin. Yoki ba’zi bir hududlarda tojik, uyg‘ur tili vakillari ham avvalda yashagan bo‘lishi (ba’zi joylarda hozirda ham yashaydi) hozirda umuman o‘sha etnos vakillari yashamasligi, barchasi o‘zbek (millati tarkibiga singib ketgan, o‘zbeklashib ketgan, to‘la o‘zbekcha urf odatlarni qo‘llashi) bo‘lib (o‘zbeklashib) ketgan bo‘lishi mumkin.
Biz bilamizki, shevashunos olim professor YE.D. Polivanov bir qator o‘zbek shevalarini o‘rganib, o‘zbek tili sheva va dialektlari orasidagi eng mayda farqlarni ham ko‘rsatuvchi shevalarning mukammal tasnifni tavsiya etadi. U o‘z tasnifida tildagi ikki holatni ko‘zda tutdi. Birinchisi metisatsiya (qardoshlik tillarning chatishuvi yoki qardosh tillarning bir biriga ichki yoki tashqi ta’siri deb olish mumkin. Bu o‘rinda shevalarga qardosh qirg‘iz, qozoq, uyg‘ur, turk, turkman, qoraqalpoq tillarining ta’siri o‘rganilishi mumkin) va ikkinchisi gibridizatsiya (turli sistemadagi tillarning chatishuvi yoki ta’siri deb oladigan bo‘lsak, bu o‘rinda o‘zbek xalq shevalariga tojik tili arab tili vakillarining yoki rus tili, rusiyzabon shaxslarning shevaga ta’siri) deb nomlangani holda o‘zbek xalq shevalariga qardosh va noqardosh tillarning ta’sir doiralarini kuzatish mumkin.

1¹ Бу ҳақида қаранг. Ўзбек тилидаги адабиётлар. С.Қораев Топонимика. Тошкент 2006. 5-б.

1¹ Қирғиз санжирасида ҳозирда ҳам юритилади “санжира” – ўзбек тилида шажара маъносида ифодаланади. Бу ҳақида қаранг: Отаккуров. С. Киргиз санжираси. 1992 й.

2² Отаккуров. С. Киргиз санжираси. 1992 й. 160 бет.

1¹ Караев Ў. Киргиз элининг тузилиши // Материлы международной конфиреци, 1000 - летю эпоса “Манаса” 1996 й. Бишкек. С - 42.

2² Маҳмуд Кошғарий. Девону луғотит турк. Уч жилдлик. 1-жилд. Тошкент.1960. 426 бет.

3³ Тюркской словарь. С- 349.

4⁴ Маҳмуд Кошғарий. Девону луғотит турк. Уч жилдлик. 1-жилд. Тошкент.1960. 426 бет.

1¹ Талаба Маҳкамова Лола томонидан 18.06.72 й. ёзиб олинган маълумот.