Aziziddin an-Nasafiyning "Insoni komil" asari-yirik pedagogik manba

Aziziddin an-Nasafiyning “Insoni komil” asari-yirik pedagogik manba

Reja

1. Aziziddin an-Nasafiyning pedagogic qarashlari.

2.Aziziddin an-Nasafiyning “Zubdatul xaqoyiq” asari xususida

3.“Insoni komil” asari-yirik pedagogik manba ”Мa’nаviyat”.2006.6-b.)

Mamlakashmizda insonparvar demokrashk jamiyatning ma`naviy-axloqiy zaminlarini mustahkamlash, Prezidenshmiz I.A.Karimov aytganidek, milliy madaniyatni qayta shklash madaniy merosni o’rganishdir. Madaniy meros xalqning tarixiy ongini, uning bashariyat madaniyash xazinasiga qo’shgan hissasini ko’rsatadi. Madaniy meros- inson aql-zakovashning mahsuli bo’lib, u o’tmish ajdodlardan bugungi avlodlargacha еshb kelgan milliy qadriyatlar yig’indisidir.

Madaniy merosning mag’zida falsafiy qarashlar zamiridapedagogik fikrlar bayon eshlgan bo’lib, bu fikrlar xalq uzoq o’tmish zamonlaridayoq farzand tarbiyasiga, komil inson tarbiyasiga befarq qaramaganligini ko’rsatadi.

Xalqning pedagogik qarashlari tasavvuf falsafasi zamirida bayon eshlganligidan u sobiq totalitar tuzum davrida g’ayriilmiy, diniy, reaktsion ta`limot deb kamsishldi, uni o’rganish man eshldi. Vaholanki, Abdulloh Ansoriy, Yusuf Xamadoniy, Abduxoliq G’ijduvoniy, Najmiddin Kubro, Ahmad Yassaviy, Bahovuddin Naqshband, Aziziddin an-Nasafiy, Xoja Ahror Valiy asarlarida o’ziga xos milliy pedagogik qarashlar o’z ifodasini topganki, biz ularni hozirgacha ilmiy asosda o’rganib chiqqanimiz yo’q.

shuni alohida ta`kidlash kerakki, o’tmishdagi pedagogik fikrlar diniy falsafa bag’rida tasavvuf, sufiylik atamalari bir xil ma`noda ishlashladigan so’zlar bo’lib, uning vakillari foniy dunyo lazzatlaridan voz kechib, tarkidunyo qilgan musulmonlarni o’z atrofida birlashshrgan. Sufiylar kalendarlar qiyofasida zikr tushib, zoxidlik bilan oila qurmasdan boriga sabr qilib yashovchi musulmonlar edi. Ular ijshmoiy hayotdan chetlashib, Xudo vasliga еshsh g’oyasini targ’ib qilgan.

Sufiylarning fikriga ko’ra inson tanasida bir-biriga qarama-qarshi bo’lgan rahmoniy va shaytoniy kuchlar mavjud. Inson barkamollik darajasiga ko’tarilishi uchun shaytoniy kuchdan ustun bo’lmog’i darkor. shaytoniy qiliqlar – nafs, g’azab, bilimsizlikdan kelib chiqadi. Nafs – xudbinlikning asosidir. Xudbinlik- har qanday pastkashlik, o’z manfaash yo’lida uylash tomon еtaklaydi.

Sufiylar tasavvuricha, millatlararo ziddiyatlar ham nafs, shaytoniy kuchlar tufayli sodir bo’ladi. Tasavvuf ta`limoshning eng yirik namoyondalari Ahmad Yassaviy, Najmiddin Kubro, Baxovuddin Naqshbandlardir.

Aziziddin Nasafiy tasavvuf ta`limoshni rivojlanshrishga ustozlari-shayx Najmiddin Kubro, Sa`diddin Xamaviy/ N.Kubroning eng iqshdorli shogirdlarining g’oyalarini davom etshrdi.

Aziziddin Nasafiyning tug’ilgan va vafot etgan yillari noma`lum, uning XIII asr boshlarida yashab faoliyat ko’rsatganligi va shayxlik darajasiga ko’tarilganligi manbalarda qayd eshlgan.

Aziziddin Nasafiyning moddiy olam va uning mahsuli bo’lgan odam, insonning ma`naviy-axloqiy sifatlari haqidagi qarashlari uning “Kashful xaqoyiq”/, ”Haqiqatlarning ochilishi”/, “Zubdatul xaqoyiq”/,”Haqiqatlar qaymog’i”/, “Maqsadi asqo”/, “Oxirgi maqsad”/, “Insoni komil”/, “Manozilas soyrin”/, “Sayr etuvchilar manzillari”/, “Mavda` va maod”/, “CHiqish va qayshsh joylari”/ singari asarlarida bayon eshlgan.

Aziziddin Nasafiyning qarashlarida Qubraviya ta`limosh ijodiy rivojlanshriladi, ma`rifatparvarlik ruhi yanada kuchayadi.

Sufiylarning fikriga ko’ra inson tanasida bir-biriga qarama-qarshi bo’lgan rahmoniy va shaytoniy kuchlar mavjud. Inson barkamollik darajasiga ko’tarilishi uchun shaytoniy kuchdan ustun bo’lmog’i darkor. shaytoniy qiliqlar – nafs, g’azab, bilimsizlikdan kelib chiqadi. Nafs – xudbinlikning asosidir. Xudbinlik- har qanday pastkashlik, o’z manfaash yo’lida uylash tomon еtaklaydi.

Sufiylar tasavvuricha, millatlararo ziddiyatlar ham nafs, shaytoniy kuchlar tufayli sodir bo’ladi. Tasavvuf ta`limoshning eng yirik namoyondalari Ahmad Yassaviy, Najmiddin Kubro, Baxovuddin Naqshbandlardir.

Aziziddin Nasafiy tasavvuf ta`limoshni rivojlanshrishga ustozlari-shayx Najmiddin Kubro, Sa`diddin Xamaviy/ N.Kubroning eng iqshdorli shogirdlarining g’oyalarini davom etshrdi.

Aziziddin Nasafiyning tug’ilgan va vafot etgan yillari noma`lum, uning XIII asr boshlarida yashab faoliyat ko’rsatganligi va shayxlik darajasiga ko’tarilganligi manbalarda qayd eshlgan.

Aziziddin Nasafiyning moddiy olam va uning mahsuli bo’lgan odam, insonning ma`naviy-axloqiy sifatlari haqidagi qarashlari uning “Kashful xaqoyiq”/, ”Haqiqatlarning ochilishi”/, “Zubdatul xaqoyiq”/,”Haqiqatlar qaymog’i”/, “Maqsadi asqo”/, “Oxirgi maqsad”/, “Insoni komil”/, “Manozilas soyrin”/, “Sayr etuvchilar manzillari”/, “Mavda` va maod”/, “CHiqish va qayshsh joylari”/ singari asarlarida bayon eshlgan.

Aziziddin Nasafiyning qarashlarida Qubraviya ta`limosh ijodiy rivojlanshriladi, ma`rifatparvarlik ruhi yanada kuchayadi.
2. Aziziddin an-Nasafiyning “Zubdatul xaqoyiq” asarlarida inson barkamolligining bosqichlarini tasavvuf, sufiylik ta`limotlari asosida tushunshrib berishga harakat qiladi. Bu ta`limotlar tayfuriya, junaydiya, qubraviya, naqshbandiya, yassaviya, malomashya, nuriya, qadariya va boshqa ta`limotlar tariqatlar zamirida vujudga kelgan. Tasavvuf va sufiylik ta`limotlari bir xil ma`noni anglashshi manbalarda/ Choriev A. Tasavvuf ta`limosh talablariga ko’ra inson komillik darajasiga ko’tarilishi uchun tur va murakkab bosqich: shariat,-tariqat,-ma`rifat,-haqiqat bosqichlarini bosib o’shshi zarur. Ushbu bosqichlar biri ikkinchisi bilan diadekshk aloqador, biri ikkinchisiga poydevordir.

Komillikni orzu qilgan inson avvalo, shariat qonunlariga amal qilmog’i, ularni bilmog’i darkor. shariatda inson harakatlari “halol” va “harom”ga bo’lingan va beshta mezon bilan o’lchangan. Bular: farz /majburiy amallar/, mandub/sunnat/- majburiy emas, ammo ma`qul hisoblangan harakatlar, mubox-bajarish ixshyoriy bo’lgan urf-odatlar, makro’h- nomaqbul qiliqlar, xarom- ta`qiqlangan xatsh-harakatlar.

Ruhiy ma`naviy komillikni orzu qilgan kishi shariat qonunlariga amal qilmog’i darkor. shundagina u tariqatga qadam qo’yadi. Tariqat talablariga ko’ra esa inson ustoz saboqlarini olishi shart. Chunki ustoz-shogird /pir-murid/ chig’irig’idan o’shsh komillikni orzu qilganlar uchun shart hisoblangan. Komillikka orzumand kishi o’z ixshyorini ustoz qo’liga berib qo’yishi, ustoz uni uzluksiz nazorat qilishi zarur. shuningdek ustoz /pir/ ham shogird mulkiga ko’z olayshrmasligi, shariat qonunlariga o’zi qat`iy amal qiladigan, chuqur bilimli, axloqiy pok, so’zi va ishi bir, tashkilotchi va tadbirkor, shaxsiy ibrat ko’rsata oluvchi, ishonshrish qobiliyash kuchli, saboq berishda san`atkor darajasidagi inson bo’lishi kerak. Ustozlar o’z murabbiylik mahoratlarini muttasil oshirib bormoqlari darkor…

Ko’rinib turibdiki, komillikka da`vogar inson bosib o’shshi lozim bo’lgan hayot yo’li g’oyatda murakkab va ma`suliyattalab bo’lgan. Ammo qubraviya ta`limoshda ular tasavvuf va sufiylikning nazariy asosiga, komillikni targ’ib etuvchi falsafiy dunyoqarashga aylandi, tarkidunyochilik va zoxidlik doirasidan chiqib, chinakam inson falsafasi tomon burib yuborildi. Boshqacharoq ayshlganda, tasavvufga qubraviya inson muammosini olib kirdi. Najmiddin Kubroning o’zi esa dinning yulduzi darajasiga ko’tarildi, o’ta noyob xislatlar sohibi sifashda dong taratdi, valiylarni tarbiyalovchi /”Valiytarosh”/ nomiga muyassar bo’lib, inson miyasidagi fikrlarni o’qish darajasiga еtgan.

Aziziddin an-Nasafiy shayx Najmiddin Kubroning izdoshi sifashda musulmon dunyosida komil inson tarbiyasini amalga oshirish haqidagi g’oyani rivojlanshrdi. Uning to’g’ilgan va vafot etgan yillari ma`lum emas. Lekin Nasafda ilk savodini chiqarib, shayx Najmiddin Kubroning iqshdorli shogirdi Sa`diddin Xamaviydan saboq oldi.

Aziziddin an-Nasafiy “Zubdatul xaqoyiq” /”Haqiqatlar qaymog’i”/ asarida ta`kidlashicha, olam ikki qismdan: olami g’ayb /yashirin olam/ va olami shuhud /ko’rinadigan olam/ dan iborat. Butun olamning o’zi ulug’ olam /olami kubro/ bo’lsa, undagi inson-kichik olamdir.

Ulug’ olamning ham, kichik olamning ham asosini yagona javohir /materiya/ tashkil etadi.ulug’ olam ham, kichik olam ham o’sha yagona urug’dan tarqalgan. shuning uchun inson olamidagi o’zgarishlar ulug’ olamdagi o’zgarishlarga bog’liq bo’ladi.

Xullas, Aziziddin an-Nasafiyning moddiy olam va ruhiy olam haqidagi fikrlarini tahlil eshshni yana davom etshrishi mumkin. Ammo, xulosa sifashda ta`kidlash kerakki, u olam va inson haqida o’ziga xos ilmiy asosli, diniy ruh bilan sug’orilgan barcha fikrlarini “Zubdatul xaqoyiq” asarida bayon etgan va bu asar milliy isshqlol davrida, Nasaf shahrining 2700 yilligi xalqaro miqyosda nishonlanayotgan hozirgi kunlarda alohida o’rganishga loyiqdir.

4. Aziziddin an-Nasafiyning “Insoni komil” asari-yirik pedagogik manba

.

Aziziddin an-Nasafiyning fikricha, ulug’ olamda mavjud xususiyatlar inson olamida aks etadi. Agar biz ulug’ olam xossalarini bilmoqchi ekanmiz, unda avval inson olamini har tomonlama anglab еshshimiz darkor. Olimning fikricha inson olami juda murakkab sir-sinoatlarga boy. Lekin insondagi barcha fazilat va xislatlar faqat Xudoning ixshyori bilan bo’ladi.

Kishilar qiyofasidagi barcha o’zgarishlar ruhlar darajasining in`ikosidir. Mabodo insondagi mavjud xislatlar nisbiy bo’lganda edi, u holda barcha kishilar o’zlari istagan maqomga ko’tarila olar edi, birov avliyo, birov payg’ambar maqomiga sazovor bo’lar edi. Afsuski, bunday maqomlarga kishi faqat Allohning o’zi lozim ko’rsagina erishadi.

Olimning fikricha, insonning jismi bilan ruhi orasida o’zaro aloqadorlik mavjud. shuning uchun inson kamolosh darajalari turlicha bo’lganidek, uning ruhiy kamolosh darajalari turlicha bo’ladi. Chunki, moddiy olam ruhiy olamsiz, ruhiy olam esa moddiy olamsiz mavjud bo’lmaydi.

Inson jismi va ruhida bo’ladigan o’zgarishlar manbai, olimning fikricha, olamning asosini tashkil etgan unsurlar: tuproq, suv, havo, olovga bog’liq. Ushbu to’rt unsurning har biri o’z shakli va ma`nosiga ega. Insonning jismi ham ana shu to’rt unsurning aralashuvidan paydo bo’lgan.

Aziziddin an-Nasafiyning fikricha, inson-hayvon turlaridan biri bo’lib, u faqat ta`lim-tarbiya, o’qish va takrorlash, taqvo va zikr tufayligina inson darajasiga ko’tariladi. Hayot, bilim, iroda, quvvat, eshishsh, ko’rish, nutq, idrok kabi xususiyatlar insondan tashqarida mavjud emas. Bunday xususiyatlar, qobiliyatlar inson jismida harakat qilgandagina haqiqiy mavjudlik kasb etadi. Inson kamolosh xuddishu mavjudlik bor joydagina sodir bo’ladi. Odamzod oilasini boqishi, boshqalarga yordam berishi, sabr qilishi, ozod bo’lishi kerak. Komil inson bo’lish uchun avvalo o’z-o’zini tanish zarur. Kimki, qanoat qilsa, -shoh, aks holda o’tkinchi hisning qulidir.

Aziziddin an-Nasafiy o’z asarlarida inson barkamolligining bosqichlarini tasavvuf, sufiylik ta`limotlari asosida tushunshrib berishga harakat qiladi. Bu ta`limotlar tayfuriya, junaydiya, qubraviya, naqshbandiya, yassaviya, malomashya, nuriya, qadariya va boshqa ta`limotlar tariqatlar zamirida vujudga kelgan. Tasavvuf va sufiylik ta`limotlari bir xil ma`noni anglashshi manbalarda/ Choriev A. Tasavvuf ta`limosh talablariga ko’ra inson komillik darajasiga ko’tarilishi uchun tur va murakkab bosqich: shariat,-tariqat,-ma`rifat,-haqiqat bosqichlarini bosib o’shshi zarur. Ushbu bosqichlar biri ikkinchisi bilan diadekshk aloqador, biri ikkinchisiga poydevordir.

Komillikni orzu qilgan inson avvalo, shariat qonunlariga amal qilmog’i, ularni bilmog’i darkor. shariatda inson harakatlari “halol” va “harom”ga bo’lingan va beshta mezon bilan o’lchangan. Bular: farz /majburiy amallar/, mandub/sunnat/- majburiy emas, ammo ma`qul hisoblangan harakatlar, mubox-bajarish ixshyoriy bo’lgan urf-odatlar, makro’h- nomaqbul qiliqlar, xarom- ta`qiqlangan xatsh-harakatlar.

Ruhiy ma`naviy komillikni orzu qilgan kishi shariat qonunlariga amal qilmog’i darkor. shundagina u tariqatga qadam qo’yadi. Tariqat talablariga ko’ra esa inson ustoz saboqlarini olishi shart. Chunki ustoz-shogird /pir-murid/ chig’irig’idan o’shsh komillikni orzu qilganlar uchun shart hisoblangan. Komillikka orzumand kishi o’z ixshyorini ustoz qo’liga berib qo’yishi, ustoz uni uzluksiz nazorat qilishi zarur. shuningdek ustoz /pir/ ham shogird mulkiga ko’z olayshrmasligi, shariat qonunlariga o’zi qat`iy amal qiladigan, chuqur bilimli, axloqiy pok, so’zi va ishi bir, tashkilotchi va tadbirkor, shaxsiy ibrat ko’rsata oluvchi, ishonshrish qobiliyash kuchli, saboq berishda san`atkor darajasidagi inson bo’lishi kerak. Ustozlar o’z murabbiylik mahoratlarini muttasil oshirib bormoqlari darkor…

Ko’rinib turibdiki, komillikka da`vogar inson bosib o’shshi lozim bo’lgan hayot yo’li g’oyatda murakkab va ma`suliyattalab bo’lgan. Ammo qubraviya ta`limoshda ular tasavvuf va sufiylikning nazariy asosiga, komillikni targ’ib etuvchi falsafiy dunyoqarashga aylandi, tarkidunyochilik va zoxidlik doirasidan chiqib, chinakam inson falsafasi tomon burib yuborildi. Boshqacharoq ayshlganda, tasavvufga qubraviya inson muammosini olib kirdi. Najmiddin Kubroning o’zi esa dinning yulduzi darajasiga ko’tarildi, o’ta noyob xislatlar sohibi sifashda dong taratdi, valiylarni tarbiyalovchi /”Valiytarosh”/ nomiga muyassar bo’lib, inson miyasidagi fikrlarni o’qish darajasiga еtgan.

Aziziddin an-Nasafiy shayx Najmiddin Kubroning izdoshi sifashda musulmon dunyosida komil inson tarbiyasini amalga oshirish haqidagi g’oyani rivojlanshrdi. Uning to’g’ilgan va vafot etgan yillari ma`lum emas. Lekin Nasafda ilk savodini chiqarib, shayx Najmiddin Kubroning iqshdorli shogirdi Sa`diddin Xamaviydan saboq oldi.

Aziziddin an-Nasafiy “Zubdatul xaqoyiq” /”Haqiqatlar qaymog’i”/ asarida ta`kidlashicha, olam ikki qismdan: olami g’ayb /yashirin olam/ va olami shuhud /ko’rinadigan olam/ dan iborat. Butun olamning o’zi ulug’ olam /olami kubro/ bo’lsa, undagi inson-kichik olamdir.

Ulug’ olamning ham, kichik olamning ham asosini yagona javohir /materiya/ tashkil etadi.ulug’ olam ham, kichik olam ham o’sha yagona urug’dan tarqalgan. shuning uchun inson olamidagi o’zgarishlar ulug’ olamdagi o’zgarishlarga bog’liq bo’ladi.

Xullas, Aziziddin an-Nasafiyning moddiy olam va ruhiy olam haqidagi fikrlarini tahlil eshshni yana davom etshrishi mumkin. Ammo, xulosa sifashda ta`kidlash kerakki, u olam va inson haqida o’ziga xos ilmiy asosli, diniy ruh bilan sug’orilgan barcha fikrlarini “Zubdatul xaqoyiq” asarida bayon etgan va bu asar milliy isshqlol davrida, Nasaf shahrining 2700 yilligi xalqaro miqyosda nishonlanayotgan hozirgi kunlarda alohida o’rganishga loyiqdir.

5. “Insoni komil” asari-yirik pedagogik manba bo’lib, unda olim

Aziziddin an-Nasafiyning fikricha, ulug’ olamda mavjud xususiyatlar inson olamida aks etadi. Agar biz ulug’ olam xossalarini bilmoqchi ekanmiz, unda avval inson bаrpо eshsh erаmizdаn аvvаlgi VIII-VII аsr olamini har tomonlama anglab еshshimiz darkor. Olimning fikricha inson olami juda murakkab sir-sinoatlarga boy. Lekin insondagi barcha fazilat va xislatlar faqat Xudoning ixshyori bilan bo’ladi.

Kishilar qiyofasidagi barcha o’zgarishlar ruhlar darajasining in`ikosidir. Mabodo insondagi mavjud xislatlar nisbiy bo’lganda edi, u holda barcha kishilar o’zlari istagan maqomga ko’tarila olar edi, birov avliyo, birov payg’ambar maqomiga sazovor bo’lar edi. Afsuski, bunday maqomlarga kishi faqat Allohning o’zi lozim ko’rsagina erishadi.

Olimning fikricha, insonning jismi bilan ruhi orasida o’zaro aloqadorlik mavjud. shuning uchun inson kamolosh darajalari turlicha bo’lganidek, uning ruhiy kamolosh darajalari turlicha bo’ladi. Chunki, moddiy olam ruhiy olamsiz, ruhiy olam esa moddiy olamsiz mavjud bo’lmaydi.

Inson jismi va ruhida bo’ladigan o’zgarishlar manbai, olimning fikricha, olamning asosini tashkil etgan unsurlar: tuproq, suv, havo, olovga bog’liq. Ushbu to’rt unsurning har biri o’z shakli va ma`nosiga ega. Insonning jismi ham ana shu to’rt unsurning aralashuvidan paydo bo’lgan.

Aziziddin an-Nasafiyning fikricha, inson-hayvon turlaridan biri bo’lib, u faqat ta`lim-tarbiya, o’qish va takrorlash, taqvo va zikr tufayligina inson darajasiga ko’tariladi. Hayot, bilim, iroda, quvvat, eshishsh, ko’rish, nutq, idrok kabi xususiyatlar insondan tashqarida mavjud emas. Bunday xususiyatlar, qobiliyatlar inson jismida harakat qilgandagina haqiqiy mavjudlik kasb etadi. Inson kamolosh xuddishu mavjudlik bor joydagina sodir bo’ladi. Odamzod oilasini boqishi, boshqalarga yordam berishi, sabr qilishi, ozod bo’lishi kerak. Komil inson bo’lish uchun avvalo o’z-o’zini tanish zarur. Kimki, qanoat qilsa, -shoh, aks holda o’tkinchi hisning qulidir.

ADABIYOTLAR:
1.Karimov I.A. Olloh qalbimizda, yuragimizda. “Turkiston-press” axborot agentligining savollariga javoblar. T. “O’zbekiston”, 2000.

2.Karimov I.A. Iroda va iymon-e`shqodimiz sinovi. T. «O’zbeklston”, 1999.

3.Karimov I. A. Yuksak ma’naviyat-yengilmas kuch. T,”Ma’naviyat”, 2008.

4.Komil inson haqida to’rt risola. N.Komilov tahriri osshda. Toshkent, «O’qituvchi”, 2002.

5.Markaziy Osiyoda pedagogik fikr taraqqiyosh tarixidan. A. Zunnunov va b. tahr. ost.. Toshkent, “Fan”, 1997.

6.Hoshimov K. Pedagogika tarixi. Toshkent, «O’qituvchi”, 2006.

7.Choriyev A. Tasavvuf falsafasida inson qiyofasi. Qarshi, “Nasaf”, 1997.

8. Sulaymonov R.Naxshab-unushlgan tamaddun sirlari. Toshkent, FAN, 2006.

9.Nosir Muhammad. Nasaf va Kesh allomalari.Toshkent,”Meros”, 2006.