Azotli organik birikmalar

Azotli organik birikmalar

Ekinov Bunyod 202-guruh kimyo

Nitro birikmalar

Nitrobirikmalar (nitroalkanlar) — molekulasida uglerod ato-mi bilan toʻgʻridan-toʻfi bogʻlangan bitta yeki bir necha nitroguruh (NO2) saklovchi organik moddalar. Azotli va kislorodli nitrobirikmalar ham mavjud. Oddiy nitroalkanlar rangsiz suyuqliklar, aromatik nitrobirikmalar esa och-sariqrangli, qaynash temperaturasi yuqori boʻlgan su-yuqliklar yoki qattiq moddalardir. Ular oʻziga xos hidga ega, suvda eriydi, bugʻ bilan haydaladi.

Nomenklaturasi. Ratsional nomenklatura bo‘yicha nitrobirikmalarni nomlaganda tegishli uglevodorod nomiga „nitro“ so‘zi qo‘shib aytiladi. Xalqaro nomenklaturaga ko‘ra nomlaganda ham ratsional nomenklaturadagiday uglevodorod nomiga „nitro“ so‘zi qo‘shib aytiladi, lekin nitrogruppaning o‘rni raqamlar bilan ko‘rsatiladi.

Olinish usullari. Organik moddalarga nitrogruppani kiritish nitrolash deb aytiladi. Uni quyidagi usullar bilan amalga oshirish mumkin. 1. Òo‘yingan uglevodorodlarni nitrolash. Bu usulni birinchi marta M.I. Konovalov topgan bo‘lib, hozirgi vaqtda sanoatda nitrobirikmalar ana shu usul bilan olinadi. Buning uchun to‘yingan uglevodorodlarga 150° – 475°C da nitrat kislota ta’sir ettiriladi: CH3— CH2 — CH2 — H + HNO3 = CH3 — CH2 — CH2 — NO2+ H2O

Aminlarni oksidlash. Bu usul yordamida, asosan, uchlamchi nitrobirikmalar olinadi (Bamberger usuli). CH3CH2NH2 + [O] = CH3CH2NO2+H2O

Aminlar va ularning xossalari

Molekulasi tarkibida aminogruppa — NH2 saqlagan organik birikmalar aminlar deb ataladi. Ular molekulasidagi aminogruppalar soniga ko‘ra mono- va di- radikalning, tabiatiga ko‘ra alifatik va aromatik aminlarga farqlanadi. Monoaminlarni ammiakning vodorod atomlari uglevodorod radikaliga almashingan hosilalari deb qarash mumkin.

Nomenklaturasi. Ratsional nomenklaturaga ko‘ra aminlarning nomi uglevodorod radikallari nomiga „amin“ so‘zini qo‘shib hosil qilinadi. Masalan, C2H5 — NH2 — etilamin, (C2H5)2NH — dietilamin, (C2H5)3N — trietilamin, CH3 — NH — C2H5 — metiletilamin va hokazo. Xalqaro o‘rinbosarli nomenklatura bo‘yicha aminlar uglevodorod hosilasi deb qaralib, odatdagidek uzun zanjir topiladi, raqamlanadi, aminogruppaning o‘rni ko‘rsatiladi hamda uglevodorod nomi oldiga „ amino“ so‘zi qo‘shiladi.

Olinishi. 1. Òabiiy sharoitda aminlar azotli moddalarning parchalanishi natijasida hosil bo‘ladi. Masalan, oqsillardan vujudga keluvchi aminokislotalarning parchalanishi tufayli birlamchi aminlar hosil bo‘ladi. 2. Galogenalkillarga ammiak va aminlar ta’sir ettirilganda birlamchi, ikkilamchi, uchlamchi va to‘rtlamchi aminlarning aralashmalari hosil bo‘ladi. Bu usul bilan olingan aminlar Gofman reaksiyasi asosida hosil qilingan aminlar deyiladi. Ma’lumki, ammiak galogenvodorod bilan ammoniy tuzi hosil qilib birikadi

NH3 + HBr == [NH4]Br Shunga o‘xshash, galogenalkillar ham ammiak bilan monoalkil to‘rtlamchi ammoniy tuzini hosil qiladi: NH3 + R — Br == [NH3R]+ Br

Sanoatda birlamchi, ikkilamchi va uchlamchi oddiy aminlarning aralashmalari olinadi. Buning uchun spirt bilan ammiak yuqori temperaturada (~300 0C) katalizator Al2O3; ThO2 ustidan o‘tkaziladi:

ROH+NH3 == R—NH2+H2O R—NH2+R—OH == R2NH+H2O R2NH+ROH == R3N+H2O

Kimyoviy xossalari. 1. Asos xossalari. Aminlar ham ammiak kabi asos xususiyatga ega, ammo ularning asos xossalari ammiaknikidan birmuncha kuchli. Aminlar eritmalarining ishqoriy reaksiyasi ular suvda eriganda gidroksil ionlarining katta konsentratsiya hosil qilishi bilan tushuntiriladi va ammiakning suvdagi eritmasini eslatadi: NH3+HOH == [NH4]OH R—NH2+HOH == [RNH3]OH Aminlarning suvda erib to‘rtlamchi ammoniy asoslar hosil qilishi qaytar reaksiya hisoblanadi, chunki hosil bo‘lgan asoslar oddiy sharoitda qizdirilganda tez parchalanadi va amin hamda suv hosil qiladi.

Aminokislotalar

Molekulalarida aminogruppa NH2 va karboksil gruppalar COOH bo‘lgan azotli organik birikmalar aminokislotalar deb ataladi. Aminokislotalarni organik kislotalarning hosilalari deb, ya’ni kislotalar radikalidagi bir yoki bir necha vodorod atomlarining aminogruppaga almashinishining natijasi deb qarash mumkin. Aminokislotalarning formulasini umumiy holda

(H2N)n—R—(COOH)m ko‘rinishida yozish mumkin.

Tarkibida bitta amin va bitta karboksil gruppa tutgan aminokislotalar bir asosli monoaminokislotalar deb, bitta amin ikkita karboksil gruppa tutganlari ikki asosli monoaminokislotalar deb, bitta karboksil va ikkita amin gruppasi tutganlari bir asosli diaminokislotalar deb yuritiladi. Radikalning tabiatiga ko‘ra aminokislotalar alifatik, aromatik, geterosiklik, to‘yingan va to‘yinmaganlarga farqlanadi. Aminokislotalarning ahamiyati juda katta, chunki hayot uchun juda zarur bo‘lgan oqsillarning molekulalari aminokislotalardan tuzilgandir.

Nomenklaturasi. Ko‘pchilik aminokislotalar empirik nom bilan ataladi. Chunki, ikkita uglerod atomi tutgan aminokislota H2N—CH2COOH glikokol deb ataladi. U shirin ta’mga ega bo‘lib, birinchi marta „hayvon yelimidan“ ajratib olingan (grekcha „glycos“ — shirin va „kolla“ — yelim so‘zlaridan glikokol kelib chiqqan).