B o ‘lgan firm a, korxona, m ikrofirm alar, turli xil xalq xo'jaligi

Variant N1
1. Mikroiqtisodiyot (yunoncha: «mikro» — «kichik»)
so‘zidan olingan boMib, iqtisodiyotning dastlabki hal qiluvchi bo‘g‘ini
b o ‘lgan firm a, korxona, m ikrofirm alar, turli xil xalq xo'jaligi
sohalaridagi xizmat ishlarini bajaruvchi xo'jalik va tashkilotlarda bozor
qonunlari ta’sirida sodir bo'ladigan iqtisodiy jarayonlar, hodisalarni,
iqtisodiy qonunlar harakatini, ularni namayon bo‘lish shart-sharoitlarini, oqibatlarini o'rganib, tahlil qilib, xulosalar yasaydi. Ishlab chiqarishning eng zarur, foydali yo'nalishlarini aniqlash
uchun iste’molchilar xususiyatlarini bilish zarur bo'ladi, chunki ular bir vaqtning o‘zida hamma narsaga erisha olmaydilar. Shuning uchun
ular doimo tanlab iste’mol qilishga harakat qiladilar. Demak, asosiy
iqtisodiy muammolardan biri bo‘lgan — tanlov muammosini ham
o‘rganish mikroiqtisodiyot fanining vazifasidir. Bular ham fanning
mohiyatini (predmetini) tashkil etadi. Fanni o'rganishdagi ko'rsatilgan
vazifalar esa uning oldiga qo'ygan maqsadlaridan kelib chiqadi.
Iqtisodiy maqsadlar quyidagilardir:
— iqtisodiy o'sish;
— ish bilan to'liq ta’minlanish;
— iqtisodiy samaradorlik;
— tovarlar narxining bir me’yorda turishi;
— iqtisodiy erkinlik;
— daromadni to'g'ri taqsimlash;
— iqtisodiy ta’minlanish;
— savdo balansi.
Iqtisodiy fаnlаrdа qollаnilgаn ilk usul formаl mаntiq bolib, u fаngа
Аristotеl tomonidаn kiritilgаn. Formаl mаntiq – bu goyani uning tаrkibiy
qismlаri vа shаklidаn kеlib chiqib orgаnishdir. Uning eng soddа
kаtеgoriyasi tushunchаdir. Tushunchа prеdmеt togrisidаgi fikrni
izohlаydi.
Fikrlаsh – bu biror goyani tаsdiqlаsh yoki inkor etishni аnglаtuvchi
jаrаyon. Uning аsosidа хulosа shаkllаntirilаdi. Хulosа – bu fikrlаsh usuli
bolib, uning vositаsidа birlаmchi bilimlаrdаn yakuniy bilimlаr olinаdi.
Kop hollаrdа iqtisodiy tаdqiqot orgаnilаyotgаn ob′еktgа tеgishli
biror muаmmoni yеchimini topishgа qаrаtilgаn bolаdi. Muаmmo – ilmiy
аnglаb yеtish jаrаyonidа shаkllаntirilgаn mаsаlа yoki ulаr yigindisidir.
Iqtisodchilаr аvvаlo mа′lum iqtisodiy muаmmogа tааlluqli dаlillаrni
аniqlаsh vа toplаshdаn ish boshlаydilаr. Bu jаrаyonni bа′zаn tаvsiflovchi
yoki empеrik iqtisodiy fаn dеb аtаshаdi. Iqtisodiy tаdqiqot аyrim
dаlillаrdаn nаzаriyagа qаrаb hаrаkаt qilgаndа induksiya usulini, аksinchа
nаzаriyadаn аyrim dаlillаrgа qаrаb hаrаkаt qilgаndа esа dеduksiya usulini
ifodа qilаdi.
Dаlillаrni tаhlil qilish orqаli iqtisodiy tаmoyillаr yoki nаzаriya
yarаtilаdi. Bu jаrаyon iqtisodiy nаzаriya yoki tаhlil dеb nomlаnаdi.
Tаhlil (аnаliz) usulidа jаrаyonlаr mаydа bolаklаrgа, аlohidа-аlohidа
dаlillаrgа аjrаtib orgаnilsа, sintеz usulidа аyrim dаlillаrni birlаshtirish, ozаro bogliqlikdа orgаnish orqаli umumlаshtirilаdi vа yakuniy хulosа
chiqаrilаdi.
2. Ishlab chiqarish omillarini yiriklashgan uch guruhga bolib qarash
mumkin: mehnat, kapital va materiallar.
Masalan, mehnat ishlab chiqarish omili sifatida malakali mehnatni
(payvandchi, buxgalter, elektr ustasi), malakasiz mehnatni (har xil
ishchilar) va korxona rahbarlarining tadbirkorlik harakatini oz ichiga
oladi. Bu mehnat turlarini umumlashtiruvchi korsatkichlar mehnat sigimi
va mehnat unumdorligidir.
Materiallar deganda, ishlab chiqarish jarayonida tayyor mahsulotga
aylanadigan har qanday moddiy narsani qarashimiz mumkin: butlovchi
qismlar, yarim fabrikatlar, temir, polat, shisha, yoqilgi, yogoch, paxta va
boshqa xom ashyolar tushuniladi.
Moddiy kapital sarfi ishchilar tomonidan binodan, uskunadan,
instrumentdan va texnologik liniyalardan foydalanishni oz ichiga oladi.
Ishlab chiqarish munosabatlari birinchi navbatda mahsulot ishlab
chiqarishdagi texnologik munosabatlardir. Texnologiya - bu tovarlar va
xizmatlarni ishlab chiqarish togrisidagi amaliy bilimlardir. Ma′lumki,
texnologiyaning takomillashuvi fanda va texnikadagi yangi yutuqlarning
ishlab chiqarish jarayoniga joriy qilish orqali boradi. Yangi texnologiya
yangi ishlab chiqarish usullaridan foydalanishni, yangi mashina va
mexanizmlardan yanada yuqori malakaga ega bolgan mehnatdan foydalanishni taqozo qiladi. Yangi texnologiya yangi turdagi mahsulotlarni
yaratishga yordam beradi. Yangi texnologiya mahsulot sifatini oshirishga,
ish sharoitlarini yaxshilashga, berilgan resurslar miqdori ozgarmaganda
ishlab chiqariladigan mahsulot miqdorini oshirishga, xarajatlarni
kamaytirishga olib keladi.
3. Daromad samarasi - bu ne′mat narxi ozgarishi (almashish samarasi
hisobga olinmaganda) natijasida real daromad ozgarishining iste′molchi
talabiga ta′siridir. Daromad samarasi iste′molchining sotib olish
imkoniyatini oshganligini korsatadi va u bir byudjet chizigidan boshqa
byudjet chizigiga iste′molchining optimal tovarlar majmuasiga otishini
aks ettiradi.
Almashish samarasi - bu naflik darajasi ozgarmaganda, tovarlar
narxi ozgarishi munosabati bilan iste′mol tovarlariga talab tarkibining
ozgarishidir. Almashish samarasi X ne′mat narxini ozgarishi natijasida Y
ne′matni qoshimcha X ne′mat bilan almashtirilishini ifodalaydi. Bu
almashtirish befarqlik egri chizigi
TU1
boyicha boladi. Bozor sharoitida daromad samarasi va almashtirish samarasini
ajratilishi, tovarlarga narx belgilashdagi qonuniyatlarni yaxshiroq
tushunishga yordam beradi. Biz daromad va almashtirish samaralarini
normal tovarlar uchun korib chiqdik. Past kategoriyali tovarlar uchun
daromad va almashtirish samaralari oz xususiyatlariga ega.
4.