B. S. Isomov, L. N. Jiyanov

Iqtisodiyotda xorijiy investitsiyalarning iqtisodiyotdagi roli.

Iqtisodiyotni rivojlantirishning zarur sharti bo'lgan sarmoyalar asosan moddiy ishlab chiqarish va ijtimoiy sohadagi ustuvor loyihalarni amalga oshirishga yo'naltirilgan. Yangi texnologiyalarni joriy etish, mamlakat iqtisodiyotining salohiyatini oshirish, jahon bozorida raqobatbardoshlik darajasini mustahkamlash, ilg‘or menejment amaliyotini joriy etishda xorijiy sarmoyalarni jalb qilish muhim rol o‘ynaydi. Сhet elliklarning to'g'ridan-to'g'ri investitsiyalari asosiy rol o'ynaydi, chunki bu investitsiyalar nafaqat mavjud moliyaviy aktivlarga (ichki investitsiyalarga) qo'shimcha sifatida, balki ilg'or texnologiyalar sohasida yangi tajribaga ega bo'lish manbai bo'lib xizmat qiladi. jahon iqtisodiyotining tashqi bozorlarida ishlab chiqarish, savdo va sotishning umumiy e'tirof etilgan tizimi. Tabiiyki, turli mamlakatlar tadbirkorlarining kapitali u yoki bu mamlakatning ushbu sohani yanada yaxshi rivojlanishi natijasida raqobatbardosh ustunlikka ega bo'lgan sohalarga yo'naltirildi.
Ichki va xorijiy investitsiyalarni rag'batlantirish bo'yicha keng qamrovli dasturni amalga oshirishda mamlakatimizda investitsiya faoliyati uchun qonunchilik bazasini yaratish va takomillashtirish, zarur tashkiliy chora-tadbirlarni amalga oshirishga katta e’tibor qaratilgan.
Chet el kapitali O’zbekistonga ilmiy-texnik taraqqiyot va ilg'or boshqaruv tajribasini olib kelishi mumkin. Shu sababli, mamlakatimizning jahon iqtisodiyotiga qo'shilishi va chet el kapitalini jalb qilish mamlakatda zamonaviy fuqarolik jamiyati barpo etishning zaruriy shartidir. Xorijiy kapitalni moddiy ishlab chiqarishga jalb qilish, zarur tovarlarni sotib olish uchun qarz olishdan ko'ra ancha foydali bo'ladi hisoblanadi. O'rta muddatli maqsadlarga erishish uchun-hozirgi ijtimoiy-iqtisodiy inqirozdan chiqish, ishlab chiqarishning pasayishi va odamlarning yashash sharoitlarini yomonlashuvini bartaraf etish uchun ham xorijiy, ham milliy investitsiyalar oqimi muhim ahamiyatga ega.
To'g'ridan-to'g'ri jalb qilingan xorijiy kapital qo'yilmalar, asbob-uskunalar va texnologiyalar, shuningdek boshqa aktivlar mamlakat iqtisodiyotining rivojlanishiga munosib hissa qo'shadi va uning jahon iqtisodiy tizimiga qo'shilishiga yordam beradi. Chet el kapitali ishtirokida korxonaning chuqur qayta ishlangan tabiiy resurslari nafaqat xo'jalik yurituvchi sub'ektning o'ziga, balki boshqa sohalarning rivojlanishiga ham ta'sir qilib, makroiqtisodiyotning o'sishiga zamin yaratadi.
Ko'rinib turibdiki, O'zbekiston bozori tabiiy va mehnat resurslariga, boy intellektual salohiyatga, dinamik rivojlanayotgan iqtisodiyotga boy va har yili xorijiy sarmoyadorlar uchun tobora jozibador bo'lib bormoqda. "KDB Bank Uzbekistan" AJ ijrochi direktori janob Yang Kyun An ushbu moliyaviy institutning O'zbekiston bozoridagi faoliyati haqida gapirar ekan, ushbu omillarga e'tibor qaratdi va O'zbekistonda jalb qilingan sarmoyalar hajmini oshirishga yetarlicha e'tibor qaratilayotganini ta'kidladi. Islohotlar yillarida O'zbekiston iqtisodiyotiga kiritilgan umumiy sarmoya 100 milliard dollardan oshdi, shundan 35 milliard dollar to'g'ridan -to'g'ri xorijiydir. Barcha xorijiy sarmoyadorlar, shuningdek ularning respublikaga kiritgan sarmoyalari davlat tomonidan qonuniy himoyalangan va kafolatlangan. Mamlakat iqtisodiyotining tez o'sishi, siyosiy, moliya va bank tizimlarining barqarorligi O'zbekistonni xorijiy moliya institutlari va xalqaro banklar uchun investitsiyalar va milliy bank tizimiga kirish uchun jozibador qiladi.
Bunda mamlakatda yaratilgan me’yoriy-huquqiy baza, xususan, "Investitsiya faoliyati to'g'risida" va "Xorijiy investitsiyalar to'g'risida"gi qonunlar muhim rol o'ynaydi. Ularning O'zbekistonda investitsiya faoliyatini amalga oshirishdagi huquqlari, shuningdek, ushbu hujjatlar chet ellik investorlar va xorijiy investitsiyalar uchun adolatli va teng rejimni ta'minlaydi, shu orqali ularga o'z faoliyatlaridan olingan daromadlarni mustaqil ravishda erkin tasarruf etishga (shu jumladan, vataniga to'sqinliksiz), o'z hisoblaridagi milliy valyuta mablag'laridan foydalanishga imkon beradi. Ichki bozor uchun chet el valyutasini sotib olish. Qonunchilik ularning mol-mulki daxlsizligini himoya qilishni aniq belgilab beradi, huquq va majburiyatlarni, shuningdek rag'batlantirish choralarini belgilaydi.
Investitsion jozibadorlik investitsiyalarni qaytarish va samaradorlik darajasini ta'minlashda faollikni talab qiladi.
Investitsiya Joriy 2021 yilning birinchi yarmida mamlakatimizda 1,5 mlrd dollardan ziyod umumiy investitsiyalar hajmining 21,3 foizi xorijiy investitsiyalar va 11 foizini xorijiy kreditlar tashkil etdi. Dasturi doirasida umumiy qiymati 160,9 million dollar bo'lgan 63 ta loyiha yakunlandi. Kichik biznesni rivojlantirish uchun xalqaro moliya institutlarining 86,4 million dollarlik kredit liniyalari ishlatilgan. O'zbekiston banklari assotsiatsiyasi huzuridagi investitsiya loyihalari uchun loyihaviy hujjatlarni tayyorlashni moliyalashtirish jamg'armasi ko'magida 16,7 milliard so'mlik kichik biznes sub'ektlarining 24 loyihasi moliyalashtirildi.
Bank tizimi investitsiya muhitini yanada yaxshilash, O'zbekistonning investitsion jozibadorligini oshirish masalalariga izchil e'tibor qaratmoqda. Hozirgi kunda respublikada xorijiy investitsiyalar ishtirokida dunyoning 6 yirik bankining 5 ta bank va vakolatxonalari faoliyat ko'rsatmoqda. Markaziy bank bank tizimining asosiy regulyatori sifatida ishbilarmonlik muhitini yaxshilash va investitsion jozibadorlikni oshirish bo'yicha samarali choralar ko'rmoqda, ularning asosiy mezonlari qonun ustuvorligini ta'minlash, kredit tashkilotlari o'rtasida adolatli raqobatni o'rnatish, ma'muriy cheklovlarni kamaytirish, bank faoliyatining shaffofligini ta'minlash, bank ishini rivojlantirish uchun yuqori sifatli infratuzilmani yaratish.
Ta'kidlash joizki, so'nggi paytlarda korporativ munosabatlarga ham e'tibor qaratilmoqda - aktsiyadorlar, rahbariyat, xodimlar va mijozlar o'rtasidagi munosabatlarning yuqori darajasiga erishish va umuman investorlarning ishonchini mustahkamlash.
Bank tizimining barqarorligini oshirish, qo'shimcha kapitalni jalb qilish bo'yicha sa'y-harakatlar tijorat banklarini qimmatli qog'ozlar bozorida faol qadamlar qo'yishga undaydi. O'tgan 6 oy mobaynida birja savdolarida 75,8 milliard so'mga baholangan bank aksiyalari nominaldan ancha yuqori narxda sotildi. Bu fakt jismoniy va yuridik shaxslarning, shuningdek, xorijiy investorlarning milliy bank tizimiga bo'lgan qiziqishi va ishonchining o'sganligidan dalolat beradi. Bundan tashqari, so'nggi yillarda banklarning depozit balansi har yili o'rtacha 25%ga oshib bormoqda. Bank tizimining asosiy ko'rsatkichlarining barqaror o'sishi va sifati, pul-kredit siyosatini izchil amalga oshirish, kreditlar bo'yicha foiz stavkalarining pasayishi, intellektual salohiyatning oshishi, aholi va tadbirkorlar tomonidan moliyaviy xizmatlardan foydalanishning o'sishi, bank nazorati samaradorligi, moliyaviy hisobot, xalqaro standartlar, investitsiyalarni aniq maqsadlarda ishlatish, investitsiya tavakkalchiliklarini minimal darajaga tushirish tizimdagi investitsion muhitni yaxshilashning muhim omiliga aylanadi.
Bank tizimini rivojlantirish strategiyasi, investitsiya imkoniyatlari to'g'risida ma'lumot berish potentsial investorlarni jalb qilish jarayonida muhim ahamiyat kasb etdi. Shu maqsadda tijorat banklari axborot maydonini kengaytiradi, iqtisodiy, huquqiy va boshqa masalalar bo'yicha maslahatlar beradi, shuningdek yuzaga kelgan vaziyatlarni hal qilishda zarur yordam beradi. U yoki bu qarorlarni tanlashda xorijiy sarmoyadorlar tijorat banklari reytingiga tayanadilar, bu bugungi kunda juda muhim ko'rsatkich hisoblanadi. Xalqaro reyting agentliklari tomonidan respublikamizning barcha 26 tijorat banki faoliyatiga ijobiy baho berilishi, iqtisodiy o'sish uchun zarur hajmda xorijiy investitsiyalarni jalb qilish uchun asos bo'ladi. Bugungi kunda 15 ga yaqin yirik xalqaro moliya tashkilotlari mamlakat tijorat banklarida o'z kredit liniyalarini ochdilar.
Xulosa qilib aytishimiz mumkinki, xorijiy sarmoyalar mamlakatning ishlab chiqarish kuchlarini yangilash, eksport salohiyatini oshirish, iste'mol bozorini yuqori sifatli mahalliy mahsulotlar bilan to'ldirish va jamiyat hayot sifatini yaxshilashda muhim rol o'ynaydi. Bundan tashqari, investitsiyalarning fizik hajmlari va miqdoriy nisbatlarining o‘zgarishi esa ijtimoiy ishlab chiqarish va aholi bandligi, iqtisodiyotdagi tarkibiy o‘zgarishlarga, sanoat va tarmoqlarning rivojlanishiga bevosita ijobiy ta’sir ko‘rsatadi.

2.