B. S. Isomov, L. N. Jiyanov

3.3. Milliy iqtisodiyotga xorijiy investitsiyalarni jalb qilish shakllari

Zamonaviy darajada innovatsion jarayonlarni amalga oshirish va shu asosda milliy iqtisodiyotni jadal rivojlantirish xorijiy investitsiyalarni jadal jalb qilmasdan mumkin emas.

Xorijiy investitsiyalar hajmi mamlakatning jahon hamjamiyatiga integratsiyalashuv darajasini tavsiflovchi ko'rsatkichlardan biridir va investitsiya ob'ektining jozibadorligiga bog'liq. Chet el investitsiyalari bu- moddiy va nomoddiy ne'matlar va ularga bo'lgan huquqlar, shu jumladan intellektual mulk ob'ektlariga bo'lgan huquqlar, shuningdek ijtimoiy soha ob'ektlariga, tadbirkorlik, ilmiy va boshqa faoliyat turlariga xorijiy investor tomonidan yo’ltiriladigan sarmoyalar. [1].
Xorijiy investitsiyalarni qabul qilish, ularni jalb qilish shartlari investitsiya faoliyatini tavsiflovchi va tashqi iqtisodiy aloqalarni yanada rivojlantirishga yordam beradigan omil hisoblanadi. Investitsion jozibadorlik investitsiya sub'ektlari tomonidan mamlakatdagi umumiy investitsiya muhiti, tashqi iqtisodiy faoliyat shartlari bilan belgilanadi.
Har bir mintaqada o'z resurslari narxlari tizimi, soliq siyosati va qonunchilik bazasi, tarmoqlarning rivojlanishining turli darajalari mavjud va shunga mos ravishda investitsiya sub'ektlari va ob'ektlarining rentabelligida farqlar mavjud. Kapital harakati uchun import va eksport operatsiyalari ham siyosiy barqarorlik va xalqaro bozorda savdo darajasi bilan bog'liq. Jahon amaliyotida investitsiyalarning uchta asosiy shakli mavjud:

• 
  to'g'ridan-to'g'ri yoki real investitsiyalar;
  
• 
  portfel yoki moliyaviy investitsiyalar;
  
• 
  o'rta va uzoq muddatli xalqaro kreditlar va sanoat va hamda savdo korporatsiyalari, banklar va boshqa moliya institutlariga kredit kapitalining ssudalari.
  

To'g'ridan-to'g'ri xorijiy investitsiyalar (qisqartirilgan. FDI) - investorning boshqa davlatdagi oluvchi kompaniyaning biznes operatsiyalari ustidan uzoq muddatli nazoratiga qaratilgan investitsiya. Odatda, samarali boshqaruv uchun zarur bo'lgan kompaniya mulkining ulushi kompaniyaning 10% dan ortig'ini tashkil qiladi.
Portfel investitsiyalari korxonalar, yirik korporatsiyalar va xususiy banklar tomonidan chiqarilgan aktsiyalarni moliyalashtirishning asosiy manbai hisoblanadi. Urushdan keyingi davrda bunday sarmoyalar hajmi o'sib bormoqda, bu xususiy investorlar sonining ko'payganligidan dalolat beradi. Xorijiy portfel investitsiyalarida vositachilar asosan investitsiya banklari hisoblanadi [3].
Hozirgi vaqtda xalqaro kredit kapitali bozori pul bozori va kapital bozorining o'ziga bo'linadi. Pul bozori - qisqa muddatli kreditlar bozori (bir yilgacha). Ularning yordami bilan korporatsiyalar va banklar aylanma mablag'larning vaqtincha yetishmasligini to'ldiradilar. Kapital bozori-asosan qimmatli qog'ozlarni chiqarish va sotib olish uchun taqdim etiladigan o'rta muddatli bank ssudalari va uzoq muddatli kreditlar bozori.
So'nggi yillarda xalqaro bozorda uzoq muddatli moliyalashtirishning noan'anaviy shakllari qo'llanilmoqda, masalan, loyihalarni moliyalashtirish, bu korxonalarning aniq sanoat loyihalari uchun katta kreditlar berishdan iborat. Shunday qilib, uzoq muddatli kreditlashning bu shakli to'g'ridan-to'g'ri investitsiyalar hisoblanadi [4].
Ko’pgina mamlakatda xorijiy investorlarni jalb qilish uchun quyidagi tadbirlar amalga oshiriladi:

• 
  daromad solig'i bo'yicha bir qator imtiyozlar; ishlab chiqarishni rivojlantirish uchun import qilinadigan materiallar, butlovchi qismlar, uskunalar soliq va yig'imlardan ozod qilish; valyuta kursining o'zgarishining soliq hisobi;
  
• 
  chet ellik investorning ustav kapitaliga hissasi bo'lgan tovarlarni olib kirishda bojxona yig'imlaridan, qo'shilgan qiymat solig'idan ozod qilish, o'z ishlab chiqarish tovarlariga eksport bojxona to'lovlaridan ozod qilish;
  
• 
  ishlab chiqariladigan mahsulotni investor va sub'ektlar o'rtasida taqsimlash yo'li bilan soliqlar, yig'imlar va majburiy to'lovlarni almashtirish;
  
• 
  erkin iqtisodiy zonalarning iqtisodiy faoliyatining asoslarini aniqlash va eksport ishlab chiqarish zonalarida imtiyozlar berish [1].
  

Amalda, mamlakatimizda xorijiy sarmoyadorlar bilan o'zaro munosabatlarni rivojlantirish quyidagi yo'nalishlarda amalga oshiriladi:

• 
  ishlab chiqarish, moliya, iqtisodiy xizmatlar, tashqi va ichki savdo va boshqalar sohasidagi birgalikdagi faoliyat;
  
• 
  kontsessiyalar yoki mahsulotni taqsimlash to'g'risidagi bitimlar asosida xorijiy investitsiyalarni jalb qilish;
  
• 
  mamlakatning ayrim hududlariga xorijiy investitsiyalarni faol jalb qilish maqsadida, lekin iqtisodiy maqsadga muvofiqligi va maqsadga muvofiqligini hisobga olgan holda, erkin iqtisodiy zonalar tashkil etish [5].
  

O’zbekiston iqtisodiyotiga xorijiy investitsiyalarni jalb qilish davlat va mintaqaviy hokimiyat organlaridan, shuningdek, korxonalar va moliya institutlaridan katta tashkiliy sa'y-harakatlarni talab qiladi. Chet el sarmoyalari iqtisodiyotni jonlantirishga, ilg‘or texnologiyalar va boshqaruv usullaridan foydalanishga hamda samarali ishlab chiqarishga ko'maklashish, infratuzilma loyihalarini moliyalashtirishga yo‘naltirilgan bo‘lishi kerak.
Xorijiy investitsiyalarni jalb qilish muammolarini hal qilish uchun makroiqtisodiyotni barqarorlashtirish va investitsion muhitni takomillashtirish zarur. Taʼkidlash joizki, Oʻzbekiston iqtisodiyotiga xorijiy investitsiyalar oqimining miqdor jihardan o’sishini ta’minlash uchun investorlarni jalb etish va qoʻllab-quvvatlash tartibini takomillashtirish zarur