Бадиий образ режа


Саратон чоІи бу — зарра шамол йґі


Download 262.78 Kb.
bet2/5
Sana31.01.2024
Hajmi262.78 Kb.
#1827956
1   2   3   4   5
Bog'liq
Obraz poetikasi

Саратон чоІи бу — зарра шамол йґі,
Тутлар кавагида мудрар Іурраклар.
Ногаµон фалакка урган каби дґі,
Сґзсиз іотиб турар бґйчан тераклар.


Осмон лов-лов ёнар офтоб іґридан,
Уфіда саробдан оташин балдоі.
Чиніириб юборар куннинг зґридан
Јайгадир беркиниб олган чирилдоі
(Абдулла Орипов)
сатрларида ёзнинг авжи иссиі кунлари манзараси чизилган. Бу манзарада саратоннинг жазирама кунларидаги ¤збекистон замини табиати кґрсатилган. Иссиідан лоµас бґлиб, тутлар кавагидан паноµ топиб мудраётган Іурраклар, осмонга бґй чґзганча іимир этмай турган тераклар — жануб саратонининг аниі іиёфаси. Иссиінинг зґридан осмон µам худди офтоб іґрида іолгандай ёнмоіда. Уфі офтобдан оловли балдоі-сирІа таіиб олган. Јайгадир яшириниб олган чирилдоілар µарорат баландлигига тоіат іилолмай чиніириб юбормоіда, дейиш оріали шоир хаёлда саратон суратини намоён іилади. Хаёлда даъфатан пайдо бґлиб, кґнгилда ажойиб умидлар уйІотадиган бу рангин манзаралар сґзларнинг маµорат билан іґллангани туфайли вужудга келган.
Бадиий образ термини асарда іґлланган бадиий воситалар (ґхшатиш, сифатлаш, муболаІа каби)га нисбатан µам ишлатилати. Шунингдек, муайян даврга хос манзараларни іабариі, таъсирчан µолда гавдалантиришга инсбатан µам “бу асарда даврнинг ґзига хос образи гавдалантирилган” дейилади. Бундан англашиладики, бадиий образнинг икки муµим хусусияти мавжуд. Биринчидан, образда µодисаларнинг муµим хусусиятлари умумлаштирилади. Иккинчидан, унда муайян аниілик (якка µодиса, алоµида бир одам) акс этади. Демак, образ µам умумлашган, µам индивидуаллашган хусусиятни ґзида гавдалантирган µодисадир. Аён бґладики, бадиий образ борлиі µодисаларининг шунчаки нусхаси эмас. Бадиий образ, аввало, ижодкорнинг кашфиёти, унинг ижодий меµнати маµсулидир. Ижодкор образ яратиш учун ґзича изланади. Унинг бу ишига четдан ёрдам кґрсатиб ёки µашар іилиб бґлмайди. Бадиий образ яратиш µар бир ижодкорнинг ґз иши. У бу иш жараёнида ґз хаёлоти, аіл-тафаккурига таянади. У ґзича нималарнидир тґіийди, хаёлида турли-туман манзаралар чизади.
Бадиий асарнинг таъсирчан, жозибали чиіишини таъминлаш учун µар бир ижодкор, албатта, бадиий тґіимадан фойдаланади. Бадиий тґіима образнинг ички-ташіи іиёфаси, маісад, интилишларини намоён этувчи воіеаларни ґйлаб топишдир. Бадиий тґіима образнинг іиёфасини ёріин эттирганидек, асардаги воіеаларнинг іизиіарлилигини таъминлайди. Чунки бадиий тґіима ижодкорга мавжуд воіеликни аслидагидан кґра кескинроі, шиддатлироі, іизиіарлироі кґрсатиш имконини беради.
Бадиий тґіима ёлІон, уйдирма бґлса-да, у ґіувчини ишонтириши, таъсирлантириши, ґйлантиради. Аниғроғи, шундай бґлиши шарт. Бадиий тґіима µаётнинг одатдаги мантиІига мувофиі келиш-келмаслигидан іатъи назар, у іаµрамон іиёфасини ёріинлаштирса, ґіувчининг тасаввурига іандайдир янгиликлар олиб кирса, бу — ижодкорнинг ютуІидир. Барча санъат асарларини баркамол іилган µодиса, аввало, бадиий тґіимадир. Абдулла Јодирийнинг “¤тган кунлар”и µам, Абдулла Јаµµорнинг “¤Іри”, “Бемор”и µам, Абдулла Ориповнинг шеърлари µам бадиий тґіима асосида яратилган асарлардир. Уларда бадиий тґіима асосида мавжуд µаётнинг таъсирчан манзараларини кґрсатилган.
Бадиий тґіима асосида таъсирчан бадиий образлар яратадиган ижодкорнинг муайян маісад, муддаоси бґлади. У іаµрамонлари іиёфаси, феъл-атворини µам, давр µодисаларини µам ґз маісадига мувофиі кґрсатишга µаракат іилади. Ижодкор µодисаларни гавдалантиришда холис тургандай бґлса-да, у албатта нималарнидир ёілайди, нималарнидир инкор этади. Унинг бу муносабати очиі-ошкора ёки яширин, пардаланган тарзда бґлиши мумкин. Адабиётда мавжуд ана шу µолатни назарда тутилиб, шґро мафкураси µукмрон даврларда бадиий асарлардаги іаµрамонлар кескин тарзда ижобий ва салбийга ажратилган. Јаµрамонларни бу тарзда икки гуруµга ажратишининг бош сабаби шўро адабиётида кишиларга ижтимоий-синфий нуітаи назардан іаралишида, одамлар мулкдор, мулкдор эмаслигига іараб, бойлар ва камбаІалларга бґлинишида эди. Бойлар эзувчилар, яъни эксплуататорлар дейиларди. Улар бошіалар меµнати эвазига бойлик орттирувчилар, кишиларни эзувчилар деб лаънатланарди µамда аксарият адабий асарларда бойлар салбий іаµрамон сифатида кґрсатиларди. КамбаІаллар эса хґрланган, µаіоратланган кишилар сифатида гавдалантирилар ва улар ижобий іаµрамон деб ардоіланарди.
Аслида бой ва камбаІаллар µамиша, µамма мамлакатларда бґлган. Бу табиий µодисани сунъий йґллар билан бартараф этиш мушкул. Чунки µар бир инсон ґз ризіу насибаси ва хатти-µаракатига мувофиі яшайди. Биров аіллироі, тадбиркорроі, кимдир бґш-баёв, камµаракат, яліов бґлади. Уіувлироі, µаракатчанроі одам дурустроі даромад топади, бадастурроі яшайди. Ландовурроі киши эса ундан камроі меµнат іилгани учун ночорроі рґзІор тебратади. Кишиларнинг аіл-тафаккури, аілий ва жисмоний меµнатга уіув, лаёіати бир-биридан фарі іилади. Шунинг учун одамларнинг моддий турмуш даражасини µеч іачон бир хил қилиб тенглаштириб бґлмайди. Зґрлик, тазйиі ґтказиш йґли билан тенглаштириш жорий іилинса, кишиларда боіимандалик кайфияти кучаяди, тараііиёт кескин тарзда сустлашади.
Албатта, борлиіда оі ва іора ранг мавжуд бґлгани сингари кишилар орасида µам яхшилар ва ёмонлар бор. Буни инкор этиб бґлмайди. Масалан, ашаддий іотил, босіинчилик билан шуІулланган кимсани яхши одам деб бґлмайди. Ёки айёр, маккор, товламачи, іаллобни µалол меµнат іилиб яшайдиган имон-эътиіодли, виждонли одам билан тенглаштириш адолатсизликдир. Шундай экан, бадиий асар іаµрамонларини ижобий ва салбийга ажратиш ноґрин, дея кескин µукм чиіариш ҳам нотґІри. Чунки µаётнинг ґзида яхши ва ёмон одамлар бор экан, бадиий асарда µам салбий ва ижобий іаµрамонлар бґлиши табиий. Жумладан, Алишер Навоий ёки Фёдор Достоевский асарларида µам худди шундай іаµрамонлар мавжуд. Бироі іаµрамонларни атайин салбий ёки ижобий хусусиятлар йиІиндиси сифатида кґрсатишни оілаб бґлмайди. Чунки µар іандай бадахлоі кимсанинг µам іандайдир фазилатлари ва µар іанаіа яхши кишининг µам ожиз жиµатлари бґлади. Бу— бири кам дунё деб аталган оламнинг ёзилмаган абадий іонунияти. Шундай экан, бадиий асар іаµрамонларининг µам фариштасифат ёки таъвия тахлит тарзда кґрсатилиши мантиііа тґІри келмайди. Адабиётнинг моµияти инсоншунослик экан, адабий асар іаµрамонларнинг табиати µам µаёт кишилари феъл-атворига мувофиі келиши керак.
Албатта, одамларнинг µар хил феъл-атвори бґлишига уларнинг ґзига хос табиати, униб-ґсган муµити ва µоказолардан келиб чиіса, бадиий асар іаµрамонларининг µар хил бґлишига ижодкорнинг маісад-муддаоси, давр адабий мезонлари, ижтимоий-сиёсий муµит кабилар ґз таъсирини кґрсатади. Булардан ташіари, асарнинг іайси ижодий услуб асосида яратилгани µам іаµрамоннинг іиёфасига, яъни іандай бґлишига замин яратади.
Адабиётда инсон образини яратиш тарихини кузатадиган бґлсак, мавжуд дарслик ва іґлланмаларда таъкидланганидек, іуйидаги турдаги бадиий образлар мавжуд:

Download 262.78 Kb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   2   3   4   5




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling