Badiiy obraz shakllari

Badiiylik.
Badiiylik deb, asarlarni adabiyotning iste’dod ustuvorligi va xosiyati (spetsifikasi). an’ana va yangilik, mahorat ham ta ’sirchanlik muammolarini o‘z ichiga oigan holda baholash usuliga aytiladi.0 ‘zbekiston Respublikasi FA Alisher Navoiy nom idagi Til va adabiyot institutida adabiyot da badiiylik muammosi ishlab chiqildi. Bunga ko'ra, badiiylik adabiy asarga baho berish mezon (norma)lari to ‘g‘risidagi ilmdir, uni barcha kitobxonlar bilishi lozim.Tekshirishda shu narsa ayon bo‘ldiki, badiiylik m ezonlari beshta, ular iste’dod, xosiyat, a n ’ana va yangilik, mahorat va ta ’sirchanlikdir.Badiiylik “badaa” deganda arabcha fe’l (masdar)dan olingan bo‘lib, “yangilik yaratish” degan ma’noni bildiradi. Haqiqatan, badiiy asar milliy adabiyotdagina emas, balki jahon adabiyotida ham ohorli (orginal), yangi hodisa bo‘lishi shart. “ Badiiyliksan’at sohasigadoir ijodiy m ehnat mahsuliga mansub bo'lgan ichki (tuzilish) xususiyatlarini aniqlovchi m urakkab, uyg‘un birlik (kom pleks)dir” .Iste’dod-mezonlaming birinchisi va asosiysi. Iste’dod va boshqa mezonlami ham Oybekning “ N avoiy” romani misolida estetik tahlil qilib ko'ram iz (“ Navoiy” rom ani 1942-yili yozib tugallangan, 1944-yili bosilib chiqqan). Homil Yoqubov, M atyoqub Qo‘shjonovlarning yozishiga qaraganda, O ybek iste’dodli yozuvchilardan biridir, badiiy asar yaratilishining bosh sabablaridan biri muallifning iste’dodli ekanligidir, iste’dodsiz yozuvchi yaxshi badiiy asar yoza olmaydi.Har qanday talant asosida layoqat, qobdlik, qodirlik turadi, layoqat o ‘ta sezgirlik va faoliyat (praktika) bilan bog‘liq. U biron sohada bo ‘ladi, masala uni e rta sezib, yuzaga chiqarishdadir.Talant tug‘ma bo‘lmaydi, uning nishonalari tug‘m a boiadi, kuzatuvchanlik, mustaqillik, xotira o ‘tkirligi, xayolchanlik, individuallik ravnaqi talantning paydo bo‘lishiga olib keladi, ammo u doimo tashqi ta ’sirga muhtoj, qiziqishga qaraydi.Talant taraqqiyot uchun zarur, u jam iyatni tez o ‘stiradi.Talant ^rekcha m ezon deganidirva u darajalarga ega. Talant ishini yaxshi, tez va sifatli bajaradi, am m o inson o‘zida nim aga talant borligini bilishi lozim va u bilan maxsus shug‘ullanishi kerak. Talant shu sababli shaxsiyat, bilimdonlik (bilim, dunyoqarash va malaka), yetarli m ehnat qilish, sharoit mavjudligi kabi masalalarga bog‘liq. Qatag‘onli davrida ijod uchun yetarli sharoit yo‘q edi. Talantli bo'lishning bu shartlari Oybekda mujassamdir.Yozuvchilik darajalari havaskorlik, yosh yozuvchilik, talantli yozuvchi deb tanilish, san ’atkorlik, buyuklik, geniallik (daholik) va titan (gigant)Iikdir. Oybekni genial yozuvchi deb bemalol aytish mumkin. G enial inson buyuk shaxsgina emas, balki xalq va millatning tug‘ilishi va taraqqiyotiga oid jamiyatdagi yetilgan m uam m olarni o ‘z vaqtida dadil ko‘taradi va ularni oson hal qilib beradi. “Geniallik jam iyat hayoti uchun tarixiy ahamiyatga ega bo'lgan, ijodda ifodalangan oliy darajadagi layoqatdir”. U mislsiz va betakrordir, o ‘tmishning boy madaniy m erosini to ‘la, tez va chuqur, ijodiy va tanqidiy o ‘zlashtirib oladi. Genial inson favqulodda tez ijod qiladi va sermahsuldir, u eski, yaroqsiz norm a, ko‘rsatm a va a n ’analam i, kerak bo'lganda, dadil rad etadi va buzadi. Genial odam ko‘p qirrali b o ia d i, ko‘p tilni biladi, bir necha tilda ijod etadi. Ijodi olamshumul va umuminsoniy ahamiyatga ega bo‘ladi. “Navoiy” romanining jahonda yigirmadan ortiq tillaiga taijima qilinishida buni yaqqol ko'rish mumkin. Bu roman o‘zbek adabiyotini XX asrda jahon miqyosiga olib chiqqan asarlardan biridir.Turkiy xalqlar ichidan chiqqan “titan shoir” deb Alisher Navoiyni aytish mumkin, Chingiz Aytm atov ham titanlikka qarab borayotir. Qisqasi, Iste’dod badiiylikning bosh m ezonidir.Badiiylikning ikkinchi m ezoni xosiyat (adabiyotning spetsifikasi)dir. Adabiyotning xosiyati obrazlilik, uning til orqali ifodalanishidir. Adabiyotda narsa, hayvon, parranda obrazlari ham bor, am m o inson hayoti ular orqali, ko‘chma m a’noda ko‘rsatilgan boiadi, biroq inson obrazini bevosita yaratish adabiyot m arkazida tu rad i, bu sohaning biron masalasini uningsiz hal qilib b o ‘lmaydi. B undan tashqari, adabiyot adabiy turlarga, adabiy turlar adabiy janrlarga bo'linadi, h a r b ir adabiy tur va har bir ja n r o ‘ziga xos xususiyat va tuzilishga molik. Bu “adabiy texnika” deyiladi. U adabiyot xosiyatining muhim tomonidir.Um um an, obraz yaratish omillari ko‘p. Ular konflikt, sujet, kompozitsiya, ijodiy metod, tipiklashtirish, individuallashtirish, badiiy to ‘qimavauslubdan tashkil topadi.“ Konflikt lotincha, to ‘qnashuv, xarakterlar, g‘oyalar, ruhiy holatlarning qarshilik ko‘rsatishidir”. “ Navoiy” romanida konflikt adolat va adolatsizlikning o ‘zaro kurashi asosiga qurilgan. Kuchlar-kishilar uchga bo‘lingan, adolat tarafdorlari Navoiy boshchiligidagi Sultonmurod, Abdurahmon Jomiy, Xo‘ja Afzal, Arslonqul, Zayniddin, Dildor, Darveshali va boshqa ko‘pgina ilm ahli, s a n ’at nam oyandalari hayoti negizida oldin xalq m anfaati va adolat masalasi turadi, ham m a narsani shu jihatdan hal qilish lozim , deydilar. Lekin bosh vazir M ajididdin, A m ir M o‘g‘ul, To‘g‘onbek, Yodgor Mireo va boshqa salbiy yo'nalishdan iborat ikkinchi guruh hirinchi guruhga nisbatan teskari ish tutadi, ularning ijtimoiy-siyosiy faoliyati asosida, eng aw alo, shaxsiy m anfaat, xalq va davlatni talon-toroj qilish turadi. Uchinchi yo‘nalish-m unofiqlik va ikkiyuzlamachilik, shoh Husayn Boyqaro uning yagona yetakchisidir. U vaziyatga qarab, goh Navoiy tom oniga, goh Majididdin tom oniga o ‘tadi. Oxiri uning nabirasi M o'm in Mirzo ana shu riyokorlikning qurboni bo'ladi. Konilikt fanda xalq dostonlari an’analariga o'xshagan holda, ijobiy hal qilinadi, ya’ni oxir Navoiy boshliq b o ig an adolat guruhining m aqsadi yengadi, adolatsizlarguruhi yengiladi, Majididdin zindondan butun m ol-u dunyosini davlatga berish yo‘li bilan qutuladi, Nizomulmulkning terisiga somon tiqiladi. Sujet qahramonlar xarakteri tarixi sifatida konfliktga suyanadi va u beshta elem entdan iborat, ular ekspozitsiya, tugun, voqea rivoji, kulminatsiya va yechimdir. Ekspozitsiya “Navoiy” romanida l-III boblarda berilgan, am m o u bundan keyingi boblarda ham (yoyiq holda) davom etadi. H usayn Boyqaro podsho ekanligi, Zayniddin, S ultonm urod, M ashhadiy talab alig i, Darveshali Navoiyning ukasi ekanligi ayon boiadi, Xo‘ja Afzal esa Navoiyning do'stlaridan biridir, T o‘g‘onbek M ashhadiyning madrasadagi m ehm oni va hokazo. Ekspozitsiya romandagi qahram onlar bilan dastlabki tanishishdir.“ Navoiy” romani sujetining tuguni shunday shakllanadiki, Navoiy haqiqiy ahvoldan kelib chiqib, podshoh atrofidagi parvonachi M ajididdin, Amir M o'g'ul, qimorboz vazir Nizom ulm ulkni “itlar” deb ataydi, shohni esa shu itlar ichidagi “qoplon” deb biladi. X o‘ja Abdulla boshliq soliqchilar xalqni talaydi. Yodgor Miizo isyon qiladi. Mamlakat b irtom ondan temuriyzodalar, boshqa tom ondan soliqchilar zulmiga qarshi bo‘lgan oddiy xalq isyoni ichida qoladi. Soliqchi To‘g‘onbek Arslonqulga unashtirib q o ‘yilgan Dildorni olib qochadi. Shahobiddin o ‘n m ing dinorlik vaqf m ulkini o'zlashtiradi. Podshohning bosh, sevimli xotini Xadichabegim ichuvchan, yengiltabiat, hiylagar sifatida taniladi. Bayqaro boshliq erkaklar, X adichabegim boshliq ayollar har kuni ichkilik-bazm i jam shid qiladilar (fiqhga oid b a ’zi eski manbalarda aytilishicha, mast qiluvchi bu ichimlik shariat tom onidan e’tirof etilgan va oqlangan, chunki u maxsus tayyorlangan, biroq rom anda bu haqda aytilmagan). Omma isyonini, M ajididdin aytishicha, qilich orqali bostirish lozim. Navoiy fikricha, adolat o ‘rnatish, zolim larni jazolash kcrak. Yodgor M irzoning siyosiy isyonini M ajididdin jang orqali b a rta ra f qilish mumkin desa, Navoiy uni hiyla, aql-zakovat orqali yengish, qon to ‘kmaslik kerak, deydi. Am m o isyonlar yangidan boshlanaveradi, tinchim aydi. N atijada, davlatni boshqaruvchilar, uning ichki va tashqi muxoliflari o ‘rtasidagi kurashni o ‘z ichiga oluvchi tugun paydo bo ‘ladi.Mahorat m azm un va shakl sohasida bo‘lishi m um kin, chunki bu m asala har qanday badiiy asarning butun borlig‘ini qam rab oladi.M azmun doirasiga asarning mavzusi, g'oyasi, qahram oni va sujeti kiradi. Biz yuqorida “ N avoiy” rom anining mavzusi sh o ir hayotini aks ettirish ekanligini. g‘ova si adolatparvarlikdan iboratligini, qahram onlari asosan Navoiy, B oyqaro va M ajididdin boshqarganligini, sujetini Navoiy va Majididdinning o ‘zaro kurashi tashkil qilishini qisqacha aytib o ‘tgan edik. Navoiy rom andagi barcha qahram onlardan ham aqlli, dono va tadbirkorroq qilib ko‘rsatilgan.Oddiy xalqdan chiqqan Arslonqul namoz o ‘qiydi. To‘g‘onbek kirsa, zindondagi tutqin M o‘min M irzo-”Shahzoda to'shak ustida shamga yaqin o ‘tirib qur’on o ‘qish bilan mashg‘ul edi” (408-bet). Kommunistik mafkura zamonida yozilgan bu asarda shunday tasvirlar bo‘lishi yozuvchi realizmi kuchidan shohidlik qiladi va bizning yuragimizga jiz etib tegadi (albatta, bu o'rinlar boshqa kitobxonlam i bunday qilmasligi mumkin).Oybek “ Navoiy rom anini qanday yozdim” degan maqolasida aytishicha, Navoiy gigantdir, u haqdagi rom an aw al ko‘ngilda pishitilgan, yozish maxsus tuzilgan rejaga suyanmagan. Oybek “ Navoiy” romanida asosan u davrdagi sotsial hayotni, kuchli intrigalarni, murakkab siyosiy voqealarni aks ettirishga tirishdim, deydi. Xullas, iste’dod, xosiyat, a n ’ana va yangilik, m ahorat, ta ’sirchanlik badiiylikning besh m ezonidir va ular Oybekning “ Navoiy” romanida yuksak darajada namoyon bo‘lgan. Bu asaming olamshumul boMishining siri ham ana shundadir.