Badiiy tahlil asoslari

 
 
 
 
XVIII- MAVZU 
 
BADIIY ASAR TARIXIY-QIYOSIY TAHLILI 
 
REJA: 
 
1. Badiiyasarniqiyosiy-tarixiytahlilmetodiningshakllanishi. 
2. Asarni qiyosiy-tarixiy va tipologik tahlil metodi 
3. Qiyosiy-tarixiy tahlil usuli namoyondalari. 
4. O'zbek adabiyotshunosligida qiyosiy-tarixiy yo'nalishdagi tadqiqotlar. 
5. Qiyosiy adabiyotshunoslik va uning samaradorligi 

---

6. Tipologik tahlil usuli
7. Romantik va realistik asarlar qiyosiy tahlili 
ADABIYOTLAR: 
1. Adabiy turlar va janrlar. Uch jildlik – T.: “Fan”, 1991-1992 
2. Izzat Sulton. Adabiyot nazariyasi. –T., O’qituvchi. 2005 yil. 
3. Ҳ.Умуров. Адабиётназарияси. –Т.: «Шарқ», 2002. 
4. Mustaqillikdavriadabiyoti, 
– 
T.: 
“G`.G`ulomnomidagimatbaaijodiyuyi”,2006. 
5. ЙўлдошевҚ. Ёниқсўз. –Т.: «Янгиасравлоди», 2006.
6. Arastu. Poetika. Axloqkabri. – T.: “Yangiasiravlodi”, 2004. 
7. UmurovH. Badiiyijodmujizalari. – S.: “Samarqand”, 1992. 
8. BoboyevT. Adabiyotshunoslikasoslari. – T.: “O`zbekioston”, 2000. 
9. QuronovD. Cho`lponnasripoetikasi. – T., 2004. 
Qiyosiy-
tarixiymetodningshakllanishihaqidaso'zborgandamifologikmaktabasoschilaridange
rmaniyalikaka-ukaGrimmlar - Vilgelm (1786 - 1859) vaYakoblar (1785 - 1863) 
tilgaolinadi. 
Ulartomonidanyozilgan 
«Nemismifologiyasi» 
kitobidamifologikmaktabningnazariyqarashlarivaqiyosiymetodxususidaqiziqarlifik
rlarbildirilgan. 
Aka-ukaGrimmlarhind-
yevropaxalqlariog'zakiijodnamunalariniqiyosiytahlilularo'rtasidagio'xshashlikyago
naildizidankelibchiqqandeganfikrniilgarisuradilar. 
Bundayholatniularqadimgiqabilalarininguzoqo'tmishdagiyagonamifologiktasavvurl
arbilanizohlaydilar 
(keyinchalikesamiflaroriyqabilalariningdunyobo'ylabtarqalishinatijasidaturli-
tumano'zgarishlargauchrab, o'zlariningdastlabkiilohiyma'nolariniyo'qotib, ertak, 
epikafsonagaaylanadilar). 
Shuqarashasosidaaka-ukaGrimmlarhind-
yevropaxalqlarimiflariniqiyosiy-tarixiyaspektdao'rganib, 
qadimgibobomifnitiklashniasosiymaqsaddebbiladilar. 
Madaniyhodisalarning, 
hududlarninguzoqvayaqinligigaqaramaytakrorlanishimifologikmaktabvakillariniul
arningkelibchiqishi 
(genezisi) 
yagonadirdeganyanglishxulosalargaolibkeldi. 
Keyinchalikularilgarisurganfikrlarradetilganbo'lsahamto'planganyirikfaktikmaterial
, 
uningtasnifivaengasosiysi, 
undankeyinkelibchiqadigannazariyumumlashmalarkeyingidavradabiyotshunosligin
ingrivojigasamaralita'siretdi.YanabirnemisolimiTeodorBenfeyningnazariyqarashlar
iqadimgihindeposi 
«Panchatantra»ningnemistilidagitarjimasiga 
(1859) 
yozganso'zboshisidaaksetgan. Benfeyningfikrigako'ra, ayrimbadiiyasarlarningbir-
birigayaqinligi, 
syujetyo'nalishidagio'xshashliklarningsababifaqatginamifyokimifologikmanbabo'l
may, 
«sayyorsyujetlar»dir. 
Boshqachaaytgandabadiiyasarlarbirxalqdanboshqasigao'tishimumkin. 
Bufikraka-
ukaGrimmlartomonidanilgarisurilganqarashlarganisbatanoldingatashlanganbirqada
medi. 
Aynipaytda, 
Benfeyfikrlaridacheklanganlikko'zgatashlanadi. 
BuningsababiBenfeyhammifologikmaktabvakillarisingaribarchasyujetlariningvatan
iHindistondebhisoblagan. 

---

Bundayqarashbirmadaniyatningikkinchisigatobedebhukmchiqarilishigaolibkeladi. 
LekinBenfeymifologiyasitarixiyliknuqtainazaridancheklanganligigaqaramay, 
adabiyotshunoslikdamuhimbiryo'nalishga-«syujetlarmigrasiyasi»gaasosbo'ldi. 
Bizbuyerdaadabiyo'zlashtirishyoxudadabiyta'sirhodisasiningdastlabkikurtaklarinik
o'ramizvabunarsakeyinchalikyaratilgantadqiqotlargasamaralita'sirko'rsatdi.Shunday
qilib, 
dastlabGermaniyadashakllanaboshlaganqiyosiy-
tarixiymetodtezoradabutunYevropagayoyildi. 
Ma'lumki, 
XIXasrningikkinchiyarmiRossiyadaadabiyotvaadabiyotshunoslikfaniningjadalrivoj
ibilanajralibturadi. 
Rusijtimoiyfalsafiytafakkuritarixidamuhimo'rintutganRossiyamifologikmaktabinin
gasoschisi. 
akad. 
F.I.Buslayev 
(1818-1897), 
qiyosiymifologikmaktabvakillaridanA.N.Afanasyev 
(1826-1871), 
madaniy-
tarixiymaktabvakiliA.N.Pipin 
(1833-1904) 
adabiyotshunoslikfaningpsixologikyo'nalishigamansubA.A.Potebnya (1835 - 1891) 
kabiolimlarningilmiyfaoliyatiaynanshudavrgato'g'rikeladi. 
Ularningbarchasirusadabiyotshunosligidaakademikmaktabasoschilaridir. 
Ularorasidailmiytadqiqotlarningmiqyosivadarajasi, 
jahonadabiyotshunoslikilmigako'rsatganta'siribilanakademikA.N.Veselovskiy 
(1839 
- 
1906) 
alohidamavqyegaega. 
Uningtadqiqotlariqiyosiy-
tarixiymetodningrivojiniko'pyillargabelgilabberdi.A.N.Veselovskiyqiyosiy-
tarixiymetodnamoyandalaritadqiqotlariningyutuqvakamchiliklariniquntbilano'rgan
di. 
Ulardagirivojlantirishvatayanishmumkinbo'lganjihatlargae'tiborberdi, 
o'zilmiytadqiqotlaridaunumlifoydalandi. 
Olimadabiyhodisalarnitadqiqetarekan, 
ularniyuzagakeltirgansharotgadiqqat-e'tiboriniqaratdi. 
Masalan, 
uning: 
«Mengaxalqqandayyashaganiniayting, mensizgauningnimayozganiniaytaman», - 
deganfikriilmiyfaoliyatiningdastlabkidavridayoqadabiyqarashlariningshakllanganid
andarakberadi.AdabiyotshunoslikkaoidayrimtadqiqotlardaA.N.Veselovskiyo'zidan
oldingikomparativizmvakillariningdavomchisisifatidabaholanadi. 
BiroqkeyingiyillardagitadqiqotlardaA.N.Veselovskiyilmiyfaoliyatidaaka-
ukaGrimmlarvaT.Benfeynazariyasiningtutgano'rniadabiyotshunosningsalaflariilmi
ymerosigamunosabatiyangidalillarasosidaatrotlichako'rsatibo'tilgan. 
U 
«SolomonvaKetavrazhaqidaslavyanafsonalari, 
MorolfvaMerlingbilanbog'liqG'arbrivoyatlari» 
(1872) 
nomlidoktorlikdissertasiyasidatayyorsyujetlarbilanbog'liqqiziqarlifikr-
mulohazalarbildirilgan. 
A.N.Veselovskiyo'xshashadabiyhodisalarniqiyosiy-
tarixiyaspektdatahlilqilarekanshundayyozadi: 
«IkkiSharqvaG'arbpovestlariaroo'xshashlikularo'rtasidagitarixiyaloqalardandarakbe
rmaydi: 
buholmifologikmaktabvakillarizo'rberibta'kidlaganlaridek, 
uzoqo'tmishningmahsulihamemas, 
bubirmaromdagipsixikrivojlanishningmevasibo'lib, 
uyokibuyerdabirshaklvamazmundaifodalangan». 
Olimnisalaflaridanfarqlio'laroq, 
birinchigalda, adabiyg'oyalartarixi, o'zaroaloqadorligikabimasalalarqiziqtirgan. 
A.N.Veselovskiyadabiyhodisalartahlilidabadiiyasarningvujudgakelishidaijtimoiy-
iqtisodiysharoitnibirinchio'ringaqo'yadi. 

---

Ukattabirfaktikmaterialbilanishko'rishisabablitadqiqotidaturlixalqlaradabiyotinamu
nalariniqiyosiytahliletib, 
muhimumumlashmalarchiqargan. 
Masalan, 
doktorlikishidavizantiya, 
slavyan, 
rusyodgorliklarinichuquro'rganisho'rtaasrlarg'arbadabiyotinitahliletgandamuhimma
'lumotlarberishiniqaydetibyozadi: 
«O'rtaasrlaradabiyotinio'rganuvchilarshuvaqtgaqadarslavyanyodgorliklarigae'tibor
qaratmadilar, 
biroqmeningishonchimkomilki, 
ularnio'rganishg'arbadabiyotigadoirayrimqarashlarnio'zgartirib, 
adabiyhodisalarningyuzagakelishivashakllanishbosqichlarinio'zgachaizohlaydi». 
Urusadabiyotinamunalarinitahlilqilgandag'arbmanbalariningmuhimo'rintutishiniha
mto'g'riqaydetgan.A.N.Veselovskiygaqadarrusadabiyotitarixinitadqiqetganlarbuma
salalargadeyarlidiqqatlariniqaratmaganlar. 
Uqadimgirusmadaniymuhitio'zqobig'igao'ralibqolmay, 
ijtimoiy-
iqtisodiysharoitgaqarabYevropabilanuzviyaloqadabo’lganliginiisbotlabko'rsatdi. 
Demak, 
dunyodabir-biridano'rganmaganvabir-
birigata'sirko'rsatmaganadabiyotningo'ziyo'q. 
Olimnio'zlashganadabiyhodisaningshakliyjihatlariemas, 
balkiuningkiribborganmadaniymuhitidagio'rni, 
yangima'nolarkasbetishi, 
ungabo'lganmunosabatkabimuammolarqiziqtirgan. 
Shuo'rindaA.N.Veselovskiyningadabiyottarixigaoidqarashlariqiziqarlidir. 
Uningcha, 
«Adabiyottarixikengma'nodabu 
- 
jamiyattafakkuritarixidir...». 
Olimadabiyotnimadaniyatninguzviyajralmasbo'lagisifatidatushunadivatalqinetadi. 
Utadqiqotolibborgandavrdaadabiyottarixiningmetodologikasoslariishlabchiqilmaga
nedi. 
Uning 
«Adabiyottarixiningfansifatidagimetodivavazifalari» 
tadqiqotiadabiyottarixiningmetodologikmuammolarigadiqqatniqaratganligitufaylih
amhozirgikungaqadaro'zilmiyahamiyatinisaqlabkelmoqda.A.N.Veselovskiyilmiyfa
oliyatiningcho'qqisi 
«Tarixiypoetika» 
asaridir. 
Kattafaktikmateriallarasosidao'rtaasrlaradabiyotinichuquro'rganganolimjahonadabi
yotirivojiningqonuniyatlaribilanhamqiziqdi. 
Ma'lumki, 
Aristoteldavridanberipoetikadegandapoeziyaningnazariyjihatlariginatushunilaredi. 
A.N.Veselovskiyesapoetikaniilmiyasosgaqurishnihamdauniadabiyotningilmiy-
nazariyquroligaaylantirishniasosiymaqsaddebbildi. 
Uningfikricha, 
adabiyotshunoslikningengmuhimmasalalarinihalqilmayturib, 
uniadabiyothaqidagifangaaylantiribbo'lmaydi. 
A.N.Veselovskiytarixiypoetikasiningasosini 
«Poetiktafakkurvauningshakllarievolyusiyasi»nio'rganishdako'rdi. 
Olimningadabiyturlar, 
poetikuslub, 
syujetxususidagitadqiqotlariningasosidapoetiktafakkurevolyusiyasivabungaomilbo'
lganijtimoiy-siyosiytafakkuryotadi. 
A.N.Veselovskiypoetikjarlarevolyusiyasinio'rganarekan, 
diqqatnipoeziyaningibtidoiyshakllarigaqaratdivauningdastlabkiko'rinishlarisinkreti
k 
(qorishiq) 
holatdabo'lganliginiisbotlabko'rsatdi. 
Uilkpoeziyanamunalariningrealhayotbilanbog'liqjihatlarigae'tiborqildi. 
Keyinchalikesa, 
taraqqiyotningvapoetiktafakkurningasta-
sekinrivojlanishinatijasidapoetikjanrlarningdifferensiyasiboshlandi. 

---

Bujarayondalirikaningajralibchiqishiniolimindividualpsixikaninguzoqdavometganr
ivojlanishibilanbog'laydi. Birso'zbilanaytganda, Veselovskiy «Tarixiypoetikaasari» 
orqalijahonadabiyotiningumumiynazariyasiniyaratmoqchivaadabiyjarayonningichk
irivojlanishqonuniyatlariniko'rsatmoqchibo'ldi. 
Afsuski, 
uningfundamentaltadqiqotiyakunlanmayqolgan. 
Biroquko'targanmuammolamishunchakisanabo'tishningo'zihamolimningadabiyotsh
unoslikfaniningrivojigaqo'shganhissasiniko'rsatadi. 
Masalaningyanabirjihatihaqiqiyolimqandayilmiykashfiyotlarqilmasinagaruningilmi
yyo'nalishlarikeyinchalikhamdavometmasa, 
uholdabukashfiyotlaruningo'zibilanbirgatugaydi. 
A.N.Veselovskiyilmiyyo'nalishiesa, 
davomettirildivadavometmoqda. 
TaniqliadabiyotshunosakademikV. 
F. 
Shishmarevo'tganasrning 
30-
yillariso'ngidaA.N.Veselovskiyhaqidashundayyozadi: 
«Bizko'pinchatayyorfikrvaqoidalargasuyanamiz, 
ba'zanularniVeselovskiygaolibborishgao'zimizgahisobhambermaymizyokibuniunut
amiz». 
Qiyosiyadabiyotshunoslikrivoji, metologiyasishakllanishidaakd. V. M. 
Jirmunskiy 
(1891 
- 
1971)ningxizmatlaribeqiyos. 
Uo'ziningdastlabkitadqiqotlaridanboshlabqiyosiy-
tarixiymetodningo'zakmasalalaribilanqiziqdi. Masalanuning «BayronvaPushkin» 
(1924) 
risolasiadabiyta'siryokiadabiyo'zlashtirishmuammolarigayangichayondashuvbiland
iqqatnitortadi. 
Ma'lumkiushbumuammolarbilanshug'ullangantadqiqotchilarnazaridanyuqoridagim
asalalarningo'zigaxosqonuniyatlari, 
g'oyaviyasoslarichetdaedi. 
Yoshadabiyotshunosesadastlabjiddiyishidashundayyozadi: 
«PushkinBayrondanshoirsifatidailhomlangan. 
BundauBayrondannimalarnio'rgandi? 
O'zustozipoetikasarlaridaginimalardan 
«ta'sirlangan» 
vabunio'zindividualta'bivaqobiliyatigako'raqandayaksettirgan?»Olimilmiyfaoliyati
ningdastlabkiyillaridaadabiyta’sirmuammosiningichkiqonuniyaatlariniko’rsataolm
aganbo’lsadabirmasalaningto’g’riqo’yilishivaasoslanishikattabirqadamedi. 
Aynipaytdaadabiyta'sirnishunchakibirpassivo'zlashtirishtarzidaemas, 
balkifaolqaytaishlash, 
hattokio'zigaxoskurashvabuningnatijasidayangibirsan'atasariningyuzagakelishisifat
idashbumuhimprinsipialqarashdir. 
Uningfikricha, 
harqandayadabiymaterialningqaytaishlanganliginianiqlasho'rganilayotganbadiiyasa
rningo'zigaxosjihatlarinitushunishgavamuallifningijodiindividualliginito'g'ribelgila
shgaxizmatqiladi. 
Risolahali-
hanuzo'zilmiyahamiyatiniyo'qotmaganligisabablihamoradanko'pyillaro'tganigaqara
may, 
«Tanlanganasarlar»idanjoyoldi. 
Kezikelgandaaytibo'tishlozimki, 
rusadabiyotshunosligifanidagivorisiylikan'anasiningbarqarorligiV. 
M. 
Jirmunskiyilmiytadqiqotlarigamustahkampoydevorbo'libxizmatqildi.1935 
yilie'lonqilingan 
«Qiyosiyadabiyotshunoslikvaadabiyta'sirmuammolari» 
tadqiqotiadabiyotshunoslartomonidanV.M.Jirmunskiyilmiyfaoliyatida 

---

«keskinburilish» 
debbaholanadi. 
Butadqiqotidautarixiy-
adabiyjarayonningo'xshashligijamiyatningijtimoiy-
tarixiyrivojlanishibilanbog'liqligixususidagiyangikonsepsiyaniilgarisurdi. 
Ma'lumki, 
qiyosiy-
tarixiymetodningV.M.Jirmunskiygachabo'lganvakillariadabiyhodisalarningo'xshas
hligimasalasinifaqatbevositaadabiyaloqalardaginako'radilar. 
V. 
M. 
Jirmunskiyesashundayyozadi: 
«Aynishunuqtainazardanbizijtimoiy-
tarixiytaraqqiyotningbirxilrivojlanishbosqichidapaydobo'ladigano'zaroo'xshashada
biyhodisalarniularo'rtasidagio'zarota'sirningborligiyokiyo'qligidanqat'iynazarbemal
olqiyoslayolamizvaqiyosiyo'rganishmizzarurham». 
V. 
M. 
Jirmunskiyqiyosiyadabiyotshunoslikningmaqsadvavazifalarinijahonadabiyotiningu
mumiyrivojlanishqonuniyatlarinio'rganishdako'rdi. 
Uningfikrichatipologikaloqalarkonkretbilvositaaloqalarniyokiadabiyta'sirniinkoret
maydi. 
Milliyadabiyotlargaxalqaroadabiyaloqalarningkiribkelishiadabiymuhitdaungabo'lg
antalabvaehtiyojdandarakberadi. 
Aynipaytdaolimningyozishigako’ra, 
harqandayadabiyta’siryangimuhitdauningsharoitivatalablarigamoslashadi. 
Shubilanbirgaijtimoiymunosabatlarningo'zgarishinatijasidaturliijtimoiy. 
formasiyalardaturliadabiyta'sirvujudgakeladi. 
Qiyosiy-
tarixiymetodumumjahoniadabiyjarayoninitadqiqetgandaijtimoiy-
tarixiytaraqqiyotningrivojlanishqonuniyatlarigaasoslanadi. 
Chunkitarixiyjarayonharbirgeografikmintaqadoirasidao'zigaxosbelgilargaegabo'lga
niholdabirqatorqonuniyatlargahamegaki, 
aynanshuqonuniyatlardankelibchiqibturlixalqlaradabiyotlariniqiyosiyaspektdao'rga
nishmumkin.V.M.Jirmunskiyning 
«Gyoterusadabiyotida» 
(1937) 
monografiyasixalqaroadabiyta'sirningyangiqirralarigadiqqatnitortganibilanmuhima
hamiyatkasbetadi. 
Undao'zlashganadabiymaterialningijodiyqaytaishlanishimasalasigae'tiborqaratiladi. 
Uningfikricha, 
adabiyasartarjimaqilingandao'shamuhitgamoslashib, 
adabiyjarayongakirishib, 
o'shamuhitningo'zasaridekbo'libqoladi. 
Boshqachaqilibaytganda, 
milliyadabiyotningto'laqonlimahsuligaaylanadi: 
«Shuma'nodarusGyotesirusadabiyvaijtimoiytaraqqiyotiningmuammosidir». 
Demak, 
xalqaroadabiyaloqalarnitadqiqetgandator, 
ya'nitarjimajarayonibilanbog'liqmasalalargadiqqatniqaratibginaqolmay, 
balkitarjimaetilgan 
- 
qaytaijodiyishlanganbadiiyasaryangiadabiymuhitgaqandaymoslashgani, 
ungabo'lganmunosabatkabimuammolarnio'rganishqiziqarlinatijalarberishimumkin.
V.M.Jirmunskiyharbiradabiyhodisanitahlilqilarekan, 
engavvalouningpaydobo'lishigasababbo'lganomil 
- 
jamiyatningma'naviyehtiyojlarikabimasalalargaatroflichato'xtaladi. 
Olimqiyosiyadabiyotshunoslikningdolzarbvazifalariniquyidagichaizohlaydi: 
«QiyosiyadabiyotshunoslikmilliyadabiyotlartaraqqiyotiningqonuniyatiniSharqvaG'
arbniqamrabolganjahonadabiyotikontekstidako'radi. 
Bundauyuqoridaqaydetibo'tilganidek, 
tarixiysharoitningbirligivaxalqaromadaniyaloqalarningdoimiyligidankelibchiqadi...

---

»Adabiyotshunos 
«AlisherNavoiyvaSharqadabiyotidaRenessansmuammosi» 
maqolasidashoirijodiniungazamondoshG'arbmutafakkirlarimerosibilanqiyosiyo'rga
nibbirqatormuhimtipologiknuqtalarnianiqladi. 
Masalaningyanabirg'oyatmuhimjihatishundaki, 
shoirijodimerosiSharquyg'onishikontekstidao'rganilgan. 
OlimningushbumaqolasinavoiyshunoslikdabirinchimartaA. 
Navoiyijodikengplandaqiyosiyaspektdatadqiqetilganibilanmuhimahamiyatgaega. 
UndanXVasrdaSharqdaA. 
Navoiyko'targanbirqatorijtimoiy-
axloqiymasalalarG'arbdaham.aynanshudavrdakuntartibigaqo'yilganinibilibolamiz: 
«ShundayqilibAlisherNavoiyningulkansiymosijahonadabiyotidantashqaridaemas. 
O'zbekadabiyotiasoschisiningijodiG'arbdamaslakdoshlari 
-
shoirvamutafakkirlarningilg'org'oyalaribilanbevositahamohangdir». Shundayqilib, 
ijtimoiy-iqtisodiyshart-sharoitningbirligiadabiyta'sirvaaloqalarningbor-
yo'qligidanqat'iynazardunyomiqyosidagimutafakkirijodkorlarningqarashlaridagiuy
g'unlikkasababbo'lgan. 
Masalaniyuqoridagitarzdaqo'yibuniatroflichao'rganisho'z-
o'zidanA. 
Navoiyijodiymerosinijahonadabiyotikontekstidatadqiqetishgayo'lochadivanavoiysh
unoslikfaniufqlarinikengaytiradi.XXasrdasovetadabiyotshunosligifaniayrimmafkur
aviycheklashlargaqaramay, 
dunyomiqyosidagiko'plabolimlarniyetishtiribberdi. 
ShundayolimlardanbirimashhursharqshunosakademikN. I. Konrad (1891 - 1970) 
edi. 
N. 
I. 
Konradilmiyfaoliyatiningasosiyqismiyaponvaxitoyadabiyotitarixibilanbog'liqbo'lib
, 
uo'tganasr 
50-
yillaridanboshlabqiyosiyadabiyotshunoslikningnazariymuammolaribilanizchilshug'
ullanaboshladi. Uning «Qiyosiyadabiyotshunoslikningzamonaviymuammolari» 
(1959) 
maqolasialohidaqimmatgaega. 
Maqoladahozirgikundajahonadabiyotidakechayotgano'zgarishlarketgandazamonavi
yadabiyotlarniikkixilunsurdantashkiltopishinito'g'ritalqinetadi: 
milliyadabiyotnamunalarivatarjimaqilinganadabiyasarlar. 
Darhaqiqat, 
xalqaroadabiyaloqalarningkuchayishi, 
birxalqadabiyotinamunasiningikkinchibirmamlakatgakiribborishidatarjimaningo'rn
ibo'lakcha: 
«Biradabiyotningikkinchibiradabiyotgakiribborishidaasosiyvositatarjimadir. 
Biroqtarjimonfaqatginavositachiemas. 
O'zgatildayozilganadabiyasarnionatilidaqaytayaratish 
- 
buhamijodiyishdir. 
Tarjimaasarlariningpaydobo'lishiuyokibudarajadaadabiyotniboyitadi». 
Jahonadabiyjarayonidakechayotganushbuhodisalarnio'rganishqiyosiyadabiyotshun
oslikningvazifasidir. 
Ma'lumki, 
barchaadabiyotlarningrivojlanishibirxilemas. 
Olimbuholniayrimadabiyotlarningyaqino'tmishdagitarixiytaraqqiyotibilanbog'laydi
: 
«Abay»danto 
«Abayyo'li»gacha 
- 
xalqpoeziyasidantozamonaviyromangachabo'lganmasofaayrimadabiyotlaruchunkat
tabo'lib, 
qozoqadabiyotiesabuniqandaydiryarimasardavomidabosibo'tdi». 
Olimbundayjadalrivojlanishningo'zigaxosjihatlarinihamko'rsatibo'tadi. 
Uningfikricha, 
tarixiysharoitdankelibchiqqanholdaadabiyotningjadalsur'atdarivojlanishiuchunrivoj

---

langanilg'oradabiyotlarsafigayaqinlashtirsa, 
boshqabirtomondanesa, 
ilg'oradabiyotlarbilansifatborasidagitafovutlarortaboradi. 
Bundayholatmilliyadabiyotningyaqino'tmishdagitarixiytaraqqiyotibilanizohlanadi. 
Biroqistisnoholatlarhambor. 
Masalan, 
qirg'izadabiyotiningyirikvakiliCh. 
Aytmatovijodi. 
Adibningasarlarialaqachonjahonadabiyotitarixidanmustahkamo'rinolgan. 
Lekinbundayholatkamuchraydiganhol.Shundayqilib, 
jahonadabiyotisahnidakechayotganbundaymurakkabjarayonlarniadabiyaloqalartahi
liorqalikuzatishmumkin. 
N. 
I. 
Konradalohidaadabiyotnamunalariningtahlilixalqaroadabiyaloqalarninazardatutgan
holdaamalgaoshadi, 
debta'kidlaydi: 
«Mohiyate'tiboribilanbarchamadaniyxalqlarningzamonaviyadabiyotlariuyokibudar
ajadabir-biribilanaloqadorbo'lib, 
ularningrivojlanishiushbualoqalarsathidakechganvakechmoqda. 
Buholmilliyadabiyotningmustaqilliginiinkoretmaydi, 
balkiuningmilliyo'zigaxosliginiyanadaravshanroqnamoyonqiladi». 
Bundayadabiymuammolarqiyosiyadabiyotshunosliko'rganadiganmuammolarningki
chikbirtarkibiyqismidir.BizN. I. Konradilmiyfaoliyatixususidaso'zyuritarekanmiz, 
birinchinavbatda, 
uning 
«Jahonadabiyotitarixi» 
ko'pjildliginingfaolishtirokchilaridanbiriekanliginiqaydqilishimizzarur. 
Ko'pjildlikkayozganso'zboshisidajahonadabiyotitarixiningmuhimnuqtalarigae'tibor
niqaratib, 
unitadqiqetishyo'llariniko'rsatibberdi. 
Jahonadabiyotitushunchasinidunyoxalqlariningbirgalikdagimahsuli, 
debqarabunikishilikjamiyatimadaniy-tarixiytaraqqiyotininguzviybirqismidebbildi. 
Ukuntartibigaqo'yganmasalalardanbiriRenessans 
-Uyg'onishdir. 
KattafaktikdalillarasosidaUyg'onishbufaqatG'arbadabiyotigaxosemasligini, 
buhodisakonkrettarixiysharoitdankelibchiqqanholdaSharqdahamro'yberganiniisbotl
abko'rsatdi. 
Garchiushbukonsepsiyabirqatorbahs-
munozaralargasababbo'lganbo'lsa-da, 
ammomuammoningto'g'riqo'yilishiSharqtarixi, 
adabiyotinamunalarinikengqamrovlio'rganishgayo'lochdi. 
Uningtadqiqotlaridaadabiyxususiy, 
tordoiradao'rganishemas, 
balkiharbirmilliyadabiyotnamunasiniengavvalojahonadabiyjarayonininguzviybirqis
misifatidaqarashyetakchilikqiladi. Umumanolganda, A.N.Veselovskiy, V. M. 
JirmunskiyvaN. 
I. 
Konradilmiyfaoliyatigaxosjihatadabiyhodisalarnikengqamrovdaqiyosiytahlilqilish, 
harbirhodisaningyuzagakelishsabablari, rivojivatanazzuliniko'rsataolishdir. N. I. 
Konradningilmiytadqiqotlariqiyosiyadabiyotshunoslikningrivojiniyangibirbosqichg
ako'tardivabumetodo'rganilishizarurbo'lganqatormuammolarniko'rsatibberdi. 
Qiyosiy-
tarixiyadabiyotshunoslikadabiyotshunoslikfaniningtarkibiyqismisifatidadunyoadab
iyotshunosligidao'zigaxosmavqegaega. 
G'arbiyYevropavaAmerikaadabiyotshunosligidaqiyosiy-
tarixiymetodxususidabirqatortadqiqotlaryozilganvahozirgaqadaryozilmoqda. 
Qiyosiyadabiyotshunoslikningdolzarbmuammolarigaoidilmiykonferensiya, 

---

simpozium, 
kongresslarmuntazamo'tkazibkelinadi, 
qiyosiy-
tarixiyadabiyotshunoslikbo'yichajurnallarnashretiladi.SobiqIttifoqadabiyotshunosli
gidabuyo'nalishdaIrinaNeupokoyeva 70-80 yillardaqatortadqiqotlarninashrettirdi. 
Olimailmiytadqiqotlariningasosiyyo'nalishijahonadabiyotitarixiniyaratishdaqiyosiy
adabiyotshunoslikoldidaturganmuammolargaqaratilgan. 
Uning 
«ИсторияВсемирнойлитературы. 
Проблемысистемногоисравнительногоанализа» 
(1976) 
monografiyasikishilikjamiyatitarixiningyaxlitligidankelibchiqqanholda, 
jahonadabiyotitarixiningqiyosiyvasistemalitahliligabag'ishlangan. 
Uqiyosiy-
tarixiymetodgatayanibjahontarixivaadabiyotimintaqaviyvamilliyadabiyotlarsistema
sijahonadabiyotitarixinidavrlashtirishkabimurakkabhodisalarnitahliletadi. 
O'zbekadabiyotshunosligidahamXXasrdavomidaqiyosiy-
tarixiyyo'nalishdatadqiqotlaryaratildi. 
Masalan, 
I.Rustamovningo'zbekmumtozadabiyotiniSharqxalqlariadabiyotlaribilanqiyosiytad
qiqetganishi, Navoiy «Xamsa»siqiyosiytadqiqetilgantadqiqotlarvaboshqalar.