Bajardi: A. Ochilov mustaqil ishi

Matematik modelni qurish bosqichlari. Obektni о‘rganish. Bu bosqichda obyektga 
doir, uning dinamikasini, tabiatini xarakterlovchi ma’lumotlar yiginadi. 

---

1. 
Yigilgan ma’lumotlarni sistemalashtirish. Ishchi gipotezalar qabul qilish. 
Obyektni obyekt osti bloklarga ajratish, bloklarda о‘zgaruvchilarni aniqlash, bloklar 
va ulardagi о‘zgaruvchilar orasidagi bog‘liqliklarni о‘rnatish. Obyekt uchun ikkinchi, 
uchinchi darajani faktorlar aniqlanib, bu faktorlar tashlab yuboriladi. 
2. 
Yig‘ilgan ma’lumotlar asosida obyekt buysunadigan qonun yoki 
qonuniyatlar tanlanadi (variatsion prinsip yoki analogiya prinsipi). Ushbu qonunlar 
asosida obyekt matematik tilda yoziladi. Matematik modelni nazariy tadqiqoti 
о‘tkaziladi. 
3. 
Obyektni taklif etilayotgan matematik modeli “jihozlanadi”. Masalan, 
obyektni boshlang‘ich holati beriladi (jism tezligi, boshlang‘ich vaqtda populyatsiya 
soni va shunga uxshash). Shu bilan matematik formallashtirish, ya’ni matematik 
modelni yozish jarayoni tugaydi. 
4. 
Obyektni matematik modeli asosida diskret modeli quriladi va diskret model 
asosida dastur tuzilib, kompyuterda qо‘yilgan matematik masala yechiladi. Bu 
bosqichda HE utkaziladi. HE natijasida matematik model real obyektga muvofiqligi 
tekshiriladi. Modelni modelda ishtirok etayotgan faktorlarga nisbatan sezgirligi 
о‘rganiladi. Modelda qatnashayotgan kattalik yoki parametrlarni о‘zgarish chegaralari 
aniqlanadi. Boshqacha qilib aytganda, ushbu bosqichda MMni real obyektga 
moslashtirish ushbu bosqichda bajariladi. 
MATEMATIK MODELLARNI SINFLASH. 
Hozirgi vaqtda matematik modellarni sinflarga ajratishga turli yondashishlar mavjud. 
Biz yuqorida sistemalarning turli nomlarin keltirib utdik. Model yordamida 
o’rganiqlayotgan sistemaning nomiga monand dinamik, statik, determinirlangan, 
stoxastik, ochiqq, yopiq modellar haqida gapirish mumkin. Shu munosabat bilan 
modellarni dinamik va statik modellarga, determinirlangan va stoxastik modellarga, 
ochiqq va yopiq modellarga ajratish mumkin. Shuningdek matematik modellarning 
deskriptiv, optimallash, ko’p kriteriyli, extimoliy, uyinli, imitatsion deb nomlanuvchi 
sinflarini uchratish mumkin. 

---

Optimallash modellaridan matematik programmalashtirish masalalari, extimaliy 
modellardan ommaviy xizmat ko’rsatish nazariyasi, statistik qqabul nazorati, 
ishonchlilik nazariyasi, uyinlar nazariyasi masalalari jarayonlar tadqiqoti ko’rsida 
o’rganiqladi.
Buni e‘tiborga olib qo’yida biz matematik modellardan deskriptiv modellarni 
optimallash modellaridan funksiyalarning ekstremumkini topishga keltiriladigan 
modellarni, extimoliy modellardan Markov zanjirlariga keltiriladigan modellarni 
o’rganamiz. 
Matematik modellashtirish masalalarining tadqiqotining rivojida uzbek 
olimlarining xissalari katta. Extimoliy, uyinli modellarning tarakkiyotiga S. X. 
Sirojiddinov, T. A. Azlarov, Sh. K. Farmonov, N. Yu. Satimov uz shogirdlari bilan 
katta xissa kushdilar. V. K. Kobulov, F. B. Abutaliev, T. Buriev, N. Muxitdinov, M. 
Adxamov, M. Irmatov, M. I. Eydelg’mant va boshqalar uz faoliyatlarini matematik 
programmalashtirish 
va 
matematik 
modellashtirishning 
boshqa 
soxalariga 
bag’ishladilar

---