Bajardi: Qo’shqorov Murod ilmiy rahbar: Matnazarova Mohira

2.2. Devashtich arxivi va qadimgi So‘g‘d yozuvlari. 
Abdulazizxon (1645-168O) davlatdan tashqariga yuboriladigan xat va yorliqlami 
tuzgan munshiy ishidan qoniqmasdan, uning I ishiga tuzatishlar kiritgan, ba’zi 
hollarda uning o‘zi xat va yorliqlami Bundan tashqari, saroyda quyi darajadagi 
lavozimlar: kichik mushrif, paygemavis, maxramlar va yasovullar mansablari ham 
bo‘lib, ular ham hujjatlami ro‘yxatlashtirish bilan shug‘ullanganlar. Masalan, 
paygimavis-paygirlami rasmiylashtirish bilan shug‘ullangan. A.Semyonovning 
fikricha, “paygir” atamasi Buxoroda uzun qog‘ozlar о‘rami (tumor)ni anglatib, unda 
bir necha qog‘ozlar bir-biriga yopishtirilgan va truba shaklida o‘ralgan. Ayrim 
hollarda paygirlar mustahkam bo‘lishi uchun teriga ham yopishtirilgan. Ko‘pincha 
bunday paygirlar - vaqf yorliqlari uchun ham tuzilar edi. Muhim ahamiyatga ega bo-
lgan vaqf hujjatlari va shajaranomalar ikki nusxada tuzilgan. Ikkinchi nusxa davlat 
arxiviga saqlash uchun topshirilgan. Birinchi nusxadagi hujjatning asl nusxasi 
yo‘qotilganda, ikkinchi nusxa asosida hujjat tiklangan. Mahramlar saroy huzuridagi 
amaldorlaming turli xil lavozimlarga tayinlanishi bo‘yieha hujjatlashtirish ishlarini 
olib borganlar. Fuqarolami qushbegiga, qozi-kalon, viloyat hokimlariga yoki boshqa 
mansabdor amaldorlarga yozgan turli xil arizalarini yetkazish bilan - yasovullar 
shug‘ullanishgan; yozgan. 37 Xonlikda yashayotgan arablar ishi biian maxsus 
mahkama - devon-i arabxona mashg‘ul bo‘lgan. Devon boshlig‘i arablar o‘rtasidagi 
muammolami rasmiylashtirish va ulami xonlikdagi boshqa tumanlarga ko‘chib 
o‘tishi, doimiy armiyaga chaqirilishi, soliqlar to ‘ lovi kabi masalalami hal qilgan. 
Saroy huzurida va devonlar faoliyatida maxsus ish yurituvchi xattotlar bo‘lib, ulami 
muharrir deb ataganlar. Muharrirlar quyidagi uch turga bo‘lingan: 1) davlat devoni 
xattoti; 2) amlok yerlar tuzilishi bo‘yicha xattot; 3) doimiy voqealami 
rasmiylashtiruvchi muharrirlar. Buxoro amirligida markaziy hokimiyat va 
joylardagi mahalliy amaldorlar o‘rtasida doimiy axborot almashinuvi yo‘lga 
qo‘yilgan. har bir ma’muriy amaldor (amir, hokim, amlokdor, oqsoqol) huzurida 
choparlar guruhi bo‘lib, jo ‘natiladigan xabaming hududiy kengligiga va 
yetkazilayotgan xabaming qancha ko‘p viloyatlarga tarqatilishini hisobga olib, 

---

24 
shuningdek, masofaning uzoq-yaqinligiga qarab - choparlar soni oshib borgan. Agar 
biron-bir mahalliy joylardan hukmdor nomiga hisobot yoki ma’ruza kelganda, 
shuningdek, biron-bir xat bilan elchi tashrif buyurganda, u holda ular keltirgan 
hujjatlar eng awalo - kichik inoq qo‘liga tushgan. O ‘rta Osiyoda hozirgi tushuncha 
bilan aytganda, hech qachon hujjatlami konvert ichiga solmaganlar. Yozma 
murojaatlar trubaga o‘ralib, buxorocha - lifofa (arabcha o‘rama) deb atalgan. Bu 
uchburchak qog‘oz bo‘lib, konvert vazifasini o‘tagan. hujjatlami biron-bir manzilga 
jo‘natishayotganda m i lifofaga o‘rashib, uchburchak qog‘ozni oxiridan tepaga qarab 
buklashgan va gummiarabik bilan yelimlangan hamda buklangan lifofani eng tepa 
o‘tkir burchagiga xat jo‘natilayotgan shaxsning ismi va uning manzili yozilgan. 
Buxoro amirligi Qushbegi arxivi. O ‘zR MDA ilmiy xodimi K.V.Muhsinovaning 
ma’lumotlariga ko‘ra (1949-yilda Buxoro amiri Qushbegi arxivi hujjatlari bo ‘yicha 
ilmiy-temik faoliyat olib borgan), amirlikdagi har bir xatning ustiga muallifning ismi 
bilan birgalikda sana va muhr ham qo‘yilgan. Biroq, muhr amaldor shaxsning o‘z 
38 lavozimiga kelgan birinchi yilida buyurtma qilib yasatilganligi uchun bir necha 
yillardan so‘ng ham u o‘sha muhridan foydalanganligi sababli hujjatda ko‘rsatilgan 
sana doimo xat mazmuni va haqiqiy sanasiga to‘g‘ri kelavermagan. O ‘z navbatida 
xabami tayyorlaganda uni muallifi imzo qo‘ymagan, bu o‘sha davrdagi urf-odatlarga 
ko‘ra, xudoning ismi va amirdan so‘ng imzo qo‘yish hurmatsizlik , hisoblangan. 
Oliy diniy mansabdor shaxslar: qozilar, raislar va ay- .rim hollarda obro‘li viloyatlar 
hokimlari bundan mustasno bo‘lib, ularga hujjatlarga o‘z ismlarini ko‘rsatishga 
ruxsat berilgan. Mang‘itlar sulolasi davrida viloyat hokimlari va qozilar o‘tgan ishlar 
hisobotini amirga jo‘natib turishgan. Xabarlar har juma kuni bomdod namozidan 
so‘ng amirga yetkazilgan. Oliy hukmdor beklaming hisobotlarini ко‘rib chiqib, 
ulami hal etish choralari to ‘ g ‘risida mas ’ ul shaxslarga buyruq bergan. Xat-xabami 
zudlik bilan yetkazish zarur ho‘lganda viloyat • hukmdorlari bu xabarlami doimiy 
choparlar orqali emas, balki tezkor maxsus choparlar (“shatir-pari”) orqali 
jo‘natishgan. Barcha yetkazilgan xabarlar uchun uning egasi markaziy hokimiyatdan 
xizmat maktubi yoki topshiriqlar olgan. Agar biror-bir topshiriq berilmasa, , 
hukumat boshlig‘i xabami ma’qullaydigan javob - “Muboraknoma” jo'natgan. 

---

25 
Axborotni yetkazish hokimiyat tizimining quyi tabaqasidan yuqori tabaqasiga 
yetkazish orqali amalga oshirilgan. Davlatdagi ikkinchi shaxs hisoblanmish - “quli-
i qushbegi” (Bosh vazir) orqali amiming o‘ziga xabar yetkazilgan. Qushbegi 
mahkamasiga xabar kelib tushgach, maktubning yuqori o‘ng burchagiga qora tush 
bilan xabar muallifining ismi yozib qo‘yilgan. Ashtarxoniy Ubaydullaxon (17O2-
1711-yy.) hukmronligi davridan boshlab, “quli-i qushbegi” roli hokimiyat tizimida 
о‘sib borgan. Mang‘itlar hukmronligi davriga kelib, XIX asming boshidan boshlab, 
to mang‘itlar sulolasining qulashiga qadar, ya’ni 192O-yilgacha qulii qushbegi 
lavozimi - “qushbegi-i bolo” deb o‘zgaitirilib — “premerministr” lavozimini 
anglatgan. Rossiya istilosiga qadar mang‘itlar sulolasi davrida qushbegi eng oliy 
mansab hisoblangan. Aslida bu 39 mansab egasi Bosh vazir vazifasini bajargan. U 
amirlikda o‘z vazifasi va majburiyati bo‘yicha amirdan so‘ng birinchi mansabdor 
shaxs hisoblangan. Amirlikdagi barcha hokimiyat tizimi uning qo‘lida bo‘lib, u 
davlatning kirim-chiqiftilari ustidan oliy nazoratni o‘matgan, shuningdek, poytaxt 
tinchligi uchun javobgar bo‘lgan. qushbegi zimmasiga turli xildagi ko‘plab davlat 
ishlarining yuklanishi va boshqaruv haq-huquqlarini berilishi, Buxoro amirligida 
alohida idoralar va vazirliklar bo‘yicha davlat apparati funksiyalarini 
taqsimlanmaganligidan dalolat beradi. Biroq, markaziy hokimiyat turli xil 
ma’muriy-xo‘jalik masalalari bilan shug‘ullanadigan amaldorlar armiyasiga ega edi. 
Samarqand o‘lkashunosi va sharqshunos V.L.Vyatkin o'zining V.V.Bartoldga XIX 
asming oxirida yozgan xatida amirlikda saqlanayotgan davlat hujjatlari haqida 
quyidagi xabami bergan edi: ‘‘Men tomonimdan to‘plangan ma’lumotlardan 
amiming kutubxonasi borligi aniqlandi, biroq kutubxona to‘la tashlandiq va tartibsiz 
ahvolda edi. Bir samarqandlik kishi bilan mahalliy kiyimda Arkka tashrif 
buyurganimda, saroydagi amaldorlar diplomatik tarzda shubha uyg‘otmaslik uchun 
kutubxona mavjudligini, ammo kutubxonadan faqat Amiming ruxsati bilan 
foydalanish yoki qo‘lyozmalami ko‘rsatish mumkinligini ta’kidlashdi. Keyinchalik, 
Amir saroyida remont ishlarini olib borgan bir tatar kishi, saroyda kitob, 
xabamomalar va qog‘ozlar bilan tartibsiz to‘ldirilgan uchta katta xonalami 
ko‘rganligini - menga aytdi. Bir kishi unga Arkdan keladigan kitoblar va eski 

---

26 
qo‘lyozmalami muqovalayotganligini ham ta’kidladi. Keyinchalik, Buxoroda bir-
necha marotaba eshitdimki, Amir ms fuqarolariga o‘z kutubxonasi va davlat arxivini 
ko‘rsatishni xohlamaydi. U ehtiyotkorlik yuzasidan kutubxonada mslar uchun 
o‘ng‘aysiz biror-bir hujjat chiqib qolishidan shubhalanadi yoki bu hujjatlami 
ko‘rsatishdanko‘ra, maxfiylikda saqlashni afzal ko‘radi”. Amirga yaqin bo‘lgan 
mansabdor shaxslaming mahkamalarida ularga tegishli faoliyatni yorituvchi 
hujjatlar to‘plangan. 

---

27 
XULOSA 
Shu juiiiladan, hozirgi kungacha saqlanib qolgan va O ‘zbekiston Respublikasi 
Markaziy davlat arxividagi “Buxoro amiri Qushbegi arxivi” sarlavhasi bilan I-126-
jamg‘armada saqlanayotgan hujjatlardan, turli mazmundagi axborot-ma’lumotnoma 
materiallar (mamlakatdagi siyosiy ahvol haqidagi ma’ruza va xabarlar, harbiy 
qismlar ro‘yxati va bo‘linmalari, soliq yig‘imlari to‘g‘risidagi hisobotlar)dan, 
xizmat maktublari, vaqf hujjatlaridan Buxoro amirligidagi siyosiy, ijtimoiy-
iqtisodiy va diniy hayotni o‘rganishimiz mumkin. 1931-yilda Buxoro Arki 
yerto‘lasidan “Qushbegi arxivi” topilgan. Buxoro muzeyi xodimlari tomonidan 
arxiv hujjatlarining ayrim qismlari turli xil joylardan yig‘ib, to‘plangan. Masalan, 
Buxoro ichki ishlar boshqarmasidan va h.k. Awalida muzey xodimlari arxiv ' 
hujjatlarini tozalash va qayta ta’mirlash ishlarini amalga oshirishgan. Masalan, 
muzey xodimi M.Xakimov arxiv hujjatlarini ajratayotganda ulami quyidagi hujjatlar 
guruhiga taqsimlagan:
1. Moliyaviy masalalarga oid hujjatlar 
2. Buxoro amiri va Rossiya hukumati o‘rtasidagi yozishmalar. 
3. Xorij iy davlatlar bilan diplomatik munosabatlarga oid hujjatlar.
4. Xazinadan Amir xarajatlariga taalluqli xarajat hujjatlari.
5. Buxoro amirligidagi yer-suv munosabatlariga oid hujjatlar.
6. Turli xil yozishmalar: rivoyatlar, tariqa va h.k. M.Xakimov tomonidan amalga 
oshirilgan ishlardan so‘ng, arxiv hujjatlariga opis (ro‘yxat) tuzishga kirishildi. 1932-
yilda Buxoro muzeyi ma’muriyati hujjatlami klassifikatsiya qilishda yordam so‘rab 
O ‘zbekiston Markaziy arxiv ishi bpshqarmasiga murojaat qiladi. Qiyinchiliklami 
hisobga olib, shuningdek, maxsus mutaxassislar - fors tilini biluvchilar, 
sharqshunoslami jalb etish va ajratish ishlarini amalga oshirmasdan arxiv hujjatlarini 
Toshkentga olib kelish murakkabligini hisobga olib, 1932-yil 22 avgustda O 

---

28 
‘zbekiston Markaziy Arxiv ishi boshqarmasi muzey ma’muriyati bilan maxsus bitim 
tuzdilar va unga o‘z arxiv hujijatlarini tartibga keltirish uchun ajratishdi.