Bakteriyalar morfologiyasi

2-spirillalar;
3-spiroxetalar
yoki hujayra bo‘linishini idora qiluvchi mexanizmlaming buzilishi oqibatida sodir boiadi. Bu hodisaning yuqumli kasalliklarga laboratoriyada tekshirib
tashxis qo'yishda va biologik preparatlami tayyorlashda ahamiyati katta.
Bakteriyalar (prokariotlar) tuzilishiga ko'ra zamburug', sodda organizmlar,
suv o'tlari, somatik hujayralar (eukariotlar)dan keskin farq qiladi.
P ro k a rio tla r gaploid organizmlar bo'lib, bitta genomdan tashkil
to p g an . M ito x o n d riy a va G olji apparati y o 'q . А т у оЪ а 8 1 т о п
harakatlanmaydi. Ular nukleoid, tarkibida turli xil kiritmalar bo'lgan
sitoplazma, qobiq va boshqa elementlardan tashkil topgan murakkab
tuzilishgaega
Bakteriya hujayrasining tuzilishi elektron mikroskop v a kimyoviy tekshirishlar yordamida aniqlanadi. Nukleoid prokariotlarda yadro vazifasini bajaradi, ammo tuzilishi va kimyoviy tarkibiga ko 'ra eukariotlar yadrosidan farq q ilad i. Nukleoidda
yadro membranasi va xromosoma bo'lmaydi. Uning tarkibida asosiy oqsil — gistonlar ham yo'q. Nukleoidda DNKning ikki ipli molekulasi, oz miqdorda RNK va oqsillar bor. DNK molekulasining molekular massasi (2 -3 )x l0 2 g bo'lib, halqaga o'xshash tuzilishga ega, u n d a hujayraning barcha irsiy ma’lumotlari joylashgan. Bakteriyalarda DNK molekulasi xromosoma deb ataladi. Bakteriya hujayrasida bitta xromosoma bor, chunki u lar gaploid. Bakteriya hujayrasining ko'payishidan oldin nukleoidlar ikki marta ko‘payadi, bo‘linish vaqtida esa xromosomaning soni 4 va undan ham ko'proq boiishi mumkin.
Sitoplazmada nukleoid bilan birga avtonom holatda kichik halqaga o‘xshash DNK molekulasi, ya’ni irsiy ma’lumotlar yozilgan, plazmidalar ham boiadi. Ular bakteriya hayotida muhim rol o'ynamaydi. Ko'pgina bak teriyalar sitoplazmasi kolloid holatda b o iib, suv, oqsillar, uglevodlar, lipoidlar, mineral tuzlar aralashmasidan iborat. Tiniq suvsimon, sal yopishqoq, sitoplazmatik membrana bilan o'ralgan bo'ladi.
Sitoplazmada diametri 100 - 200 E ga teng bo'lgan ribonukleoproteid donachalari mavjud. Bu donachalar ribosomalar deb ataladi. Bakteriyalar sitoplazmasida turli kiritmalar ham uchraydi. Masalan, b o 'g 'm a tayoqchalarida boiadigan valyutin donachalari, lipoproteid tanachalari, glikogen, granulyoma, oltingugurt, kalsiy donachalari va hk. Bir necha ribosomalar qo'shilib polisomalami tashkil qiladi. Ribosoma va polisomalar qo's hilib, membrana va fibrillyar tuzilmalarga birikadi.
Bakteriya ribosomalari, bakteriya hujayrasida DNK dan tashqari
ikkinchi nuklein kislota — ribonuklein kislota (RNK) ham saqlanadi. Uning
tarki bigariboza bilan timin kiradi. RNK ning asosiy hajmi oqsil sintezining
markazlari hisoblangan zarrachalar yoki ribosomalar shaklidagi oqsil bilan
birikkan. Ribosomalar bakteriyalarda ribonukleoprotein zarrachalaridan
tashkil topgan bo'lib, kattaligi 20 nm, bular o'z navbatida ikkita boiakcha
(30C va 50C)dan iborat. Oqsil sintezi boshlanishi bilan ularbirlashib, 70C
ni tashkil etadi.
R ib o som a la r RNK va o q sild an ib o ra t b o 'lib b a k te riy a la r
sitoplazmasida erkin holda yotadi. Ribosomalar soni har bir hujayrada
100 tagacha va undan ham ortiq b o 'lish i mumkin. Bakteriyalar
protoplazmasida ribosomal RNK (PRNK) dan tashqari informatsion RNK
(iRNK) ham bo'ladi.
Uchinchi ribonuklein kislota — transport RNKsi (tRNK) oqsil sintezi
uchun zarur aminokislotalarni ribosomalarga tashib beradi.
Mezosomalar bakteriyalar hujayrasining tarkibiy qismi bo'lib, ular
hujayraning bo'linishi hamda oksidlanish-qaytarilish jarayonlarida ishtirok
etadi vamitoxondriyalar vazifasini o'taydi.
Lipoproteid tanachalar yog' tomchilari shaklida ko'pincha batsilla
va sp irillalarda uchraydi. Ular uglevodi ko'p bo'lgan oziq muhitlarda
bakteriyalarni o'stirganda ko'payadi va aksincha. Bu tanachalarni
sitoplazmada fuksin bilan bo‘yab ko‘rish mumkin. Valyutin donachalari
metaxromatik granula (polimetafosfat)lar hisoblanib, k o 'p in c h a
bakteriyaning chetida joylashadi.
Hujayra ichidagi kiritmalarga glikogen va granulyozalar kiradi. Ularni
Lyugol eritmasi bilan bo‘yab ko'riladi. Bunda glikogen qizg‘ ish jigarrangga,
granulyoza esa kulrang va havorangga bo'yaladi. Glikogen
donachalari aerob batsillalarda, granulyoza esa ko'pincha yog‘ li-nordon
bakteriyalarda uchraydi.
Oltingugurt bakteriyalar sitoplazmasida (Beggiatoa) oltingugurt kolloid
tomchilar shaklida to'planadi. Oltingugurt asosan bakteriya hujayrasini
energiya bilan ta’minlashda ishtirok etadi. Achromatium avlodiga mansub
oltingugurt bakteriyalar sitoplazmasida amorf kalsiy karbonatning
donachalari bor, lekin ularning fiziologik ahamiyati hali to'liq aniqlangan
emas.
Bakteriyalar sitoplazmasida vakuollar ham bor. Ular suvda eruvchan
turli moddalardan iborat bo'lib, lipoproteid tabiatli membrana (monoplast)
bilan o'ralgan. Vakuollar soni 6-10 ta, faol o'sish davrida 2 0 tagacha
yetadi. Ayrim olimlarning fikricha vakuollar bakteriya hujayrasidagi zaharli
moddalar, jum lad an , ekzotoksin y ig 'ila d ig a n joy, ikkinchi guruh
tadqiqotchilaming fikricha ko'p suv to 'p la n g a n d a h o sil b o 'la d ig a n
tuzilmalardir.
M ik o b a k te riy a , strep to k o k k , protey, aktinomitset, klostridiy va b o sh q a m ik ro o rg an izm la r sitoplazmasida rapidosomlar yoki may d a n a y c h a la r b o 'Ia d i.
Mikobakteriyalarda bu naychalar qattiq muhitda harakatni ta’minlaydi. B a k te riy a q o b ig 'i. Bu sitoplazmatik membrana, hujayra devori va k apsula qavati, ayrim bakteriyalarda haqiqiy kapsuladan
tashkil topgan. Hujayra devori. Qalinligi 10-35 nm, tarkibi asosan peptidoglikan,
murein, mukopeptiddan iborat. Devor mikrob hujayrasini atrof-muhitdan. Stafilokokk, elektronmikro-foto, k a t. ”60000 HD-hujayra de'vori; SM sitoplazmatik membrana;
N-nukleoid ajratib turadi va uning shaklini saqlab boradi (8-rasm). Kimyoviy tarkibiga ко ‘ra hujayra devori grammusbat va grammanfiy bakteriyalarda keskin
farq qiladi. Grammusbatlarda bu devor 95% gacha glikopeptidlardan, 2,5%
lipidlar, polisaxaridlar va teyxol kislotalardan, grammanfiy bakteriyalarda
atigi 5-10 glikopeptidlar, 25% cha lipidlar, oqsillar va polisaxaridlardan
iborat. Bakteriyalarning Gram usulida turlicha bo'yalishi ham hujayra
devorining kimyoviy tarkibiga bog'liq. Grammusbat bakteriyalarda
peptidoglikan hujayra devori materialining 90% ni, grammanfiylarda esa
5 -2 0% ni tashkil etadi. Procaryotae ga kiruvchilarning hujayra devori
kimyoviy tarkibiga ko'ra 4 boiimga bo'linadi (jadval).