Bakteriyalar morfologiyasi

Bakteriyalarni hujayra devorining kimyoviy tarkibiga ko‘ra
farqlash
Bo'lim Hujayra devorining tuzilishi
L Gracilicutes Yupqa devorli, grammanfiylar
П. Firmiticus Qalin devorli, grammusbatlar
Ш. Tenericutes Hujayra devori bo'lmaganlar
IV Mendosicutes Nuqsonli hujayra devori,
peptidoglikan bo'lmaydi
Hujayra devori faqat bakteriyalar, aktinometsetlar, ko'k-yashil suv
o 't l a r i va rik k e tsiy a la rd a b o 'la d i. S p iro x e ta , m ik o p la zm a va
mikobakteriyalarda bu tuzilma bo'lmaydi. Hujayra devorining mikroblar
oziqlanishida katta ahamiyati bor. U moddalarni tanlab o'tka zish
xususiyatiga ega bo'lganligi uchun turli moddalarning hujayra ichiga
o'ti b almashinuv mahsulotlarining tashqariga chiqib turishini ta’minlaydi.
Molekulalari uncha katta bo'lmagan suv, glyukoza, aminokislotalar, yog'
kislotalar hujayra devori orqali oson o'tadi. Murakkabroq tuzilishga ega
bo' lgan yirikroq organik moddalar molekulalari hujayra sintez qiladigan
fermentlar ta’sirida parchalanib; maydaroq molekulalarga aylangandan
keyin devor teshiklaridan sitoplazmaga kiradi.
Sitoplazmatik membrana — bakteriya hujayrasi devorining tagida
joylashgan tuzilma. Uning qalinligi 5-7,5 nm. U lipid, protein va polisaxarid
qavatlaridan iborat. Sitoplazmatik membrananing kimyoviy tarkibi oqsil,
fosfolipid, lipoprotein, qisman uglevod va boshqa birikmalardan tashkil
topgan. Bu membrana hujayra devorini sitoplazmadan ajratib turadi, lekin
membranadan fermentlar (permeaza) yordamida doimiy ravishda bakteriya
h ay o ti uchun zarur bo'lgan turli moddalar va ionlar o 'tib turadi.
Sitoplazmatik membranada o ‘ta sezgirretseptorlar joylashgan b o iib , ular
yordamida bakteriyalar atrof-muhitdan kelgan signallar, oziq muhitlar va
antibakterial birikmalami farqlaydi.
Membrananing yuzasida joylashgan faol ferment tizimi oqsil, toksin,
fermentlar, nuklein kislota va boshqa moddalar sintezida qatnashadi.
Sitoplazmatik membranada bir-biri bilan bogiiq turli xil reaksiyalar
amalga oshadi. Hujayra membranasining sitoplazma ichiga botishi
natijasida mezosomalar hosil boiad i. Ular hujayra devorining paydo
b o iish id a va hujayraning boiinishida maium darajada qatnashadi.
Mezosomalar nukleoid bilan b o g iiq boiganligi sababli spora hosil
qilishda ishtirok etadi.
Sitoplazmatik membrana bakteriya hujayrasining osmotik bosimini
ta’minlaydi, hujayra bilan tashqi muhit o'rtasida to'siq vazifasini o'taydi.
Turli omillar ta’sirida bakteriya hujayra devoridan mahrum boiishi mumkin.
Masalan, lizotsim ta’sirida tayoqchasimon grammanfiy bakteriyalarning
hujayra devori qisman erib ketsa, hujayra sferik shaklni egallaydi. Shuning
uchun ularni sferoplastlar deb ataladi. Bakteriyaning hujayra devori to iiq
erib ketsa, u holda protoplastlar deyiladi.
Protoplastlar ko'payish, oqsil, nuklein kislota va fermentlar sintez qilish,
spora hosil qilishga moyil, lekin chidamsiz, ayniqsa, osmotik bosimning
o'zgarib turishi va mexanik ta’sirotlarga sezgirdir. Ularga bakteriofag ta’sir
etmaydi. Protoplastlarga bakteriyalarning L — shakli misol b o i a oladi.
Uni birinchi marta 1935-yilda Lister institutida aniqlanganligi uchun shu
nom berilgan. L — shakl mikrobning o'zgaruvchanligi natijasidir. Bunday
o'zgaruvchanlik va bakteriyaning hujayra devoridan mahrum bo'lishi
ko'pincha dorilar, jumladan, penitsillin ta’sirida vujudga kelishi mumkin.
Penitsillin ta’sirida hujayra devori sintezi buziladi, natijada hujayraning
o'sishi, ko'payishi ham o'zgaradi. Bakteriyalarning L — shakli turg'un va
noturg'un bo'ladi. Noturg'un shakllar ta’sir etadigan omil bartaraf etilsa,
bakteriya L — shakldan yana o'zining tabiiy shaklini olishi mumkin.
Turg'un L — shakl mikoplazmaga o'xshaydi.
Bakteriyaning kapsula hosil qilishi. Ayrim bakteriyalar turli omillar
ta ’sirida ko'plab shilimshiq modda ishlab chiqarib hujayrani qoplaydi.
Ba’zi mikroblar faqat odam yoki hayvon organizmiga tushgandagina
k ap su la hosil q ilad i. B u la r pnevmokokklar, k uydirgi, qorason
qo'zg'atuvchilaridir. Boshqalari (kapsulali bakteriyalar guruhi vakillari)
doimo oziq muhitda ham kapsula hosil qiladi. Kapsula mikrob hujayrasini
himoyalaydi (9-rasm), ularga fagosit hujayralar, antitelolar sezilarli darajada
ta ’sir qilmaydi.
Ayrim bakteriyalar (stafilokokk, streptokokk, bo‘g ‘ma qo'zg'atuvchisi
va boshqalar) mikrokapsula hosil qiladi, buni faqat elektron mikroskop
yordamida aniqlash mumkin ( 10-rasm).
LJglevodi mo'l bo'lgan oziq muhitlarda k o 'p g in a bakteriyalar
mikrokapsula, saprofit bakteriyalar esa bir necha bakteriya hujayra uchun
umumiy bo'lgan kapsula hosil qiladi. Bunday bakteriyalar zoogleyalar
deyiladi.