Balalardıń tilin ósiriw

Kórkem ádebiyat penen tanistiriw. Balalar kórkem ádebiyati keń tárbiyaliq waziypalardi ámelge asiriwǵa hám balaniń ózligin hár tárepleme jetilistiriwge járdem etedi. Ol balanıń adamlar ómiri haqqindaǵi bilimlerin keńeytedi, emotsionalliq tásir aliwin bayitadi. Tárbiyashi balalardi kórkem shiǵarmalar menen tanistira otirip, balalarda tómendegi tájiriybelerdi qáliplestiredi: 1. Kórkem shiǵarmalardi tińlaw hám túsiniw. 2. Shiǵarma qaharmanlariniń is-háreketlerin bahalaw. 3. Insanlardaǵi ádep-ikramliliq belgiler menen kemshiliklerdi táriyiplep beriw. 4. Ádebiy shiǵarmaniń mazmunıńa baylanisli sorawlarga juwap qaytariw, kishi kólemdegi qosiqlardi intonatsiyaǵa ámel etip yadlap aliw hám tásirli etip aytip beriw hám t.b.
Bala gúrriń, qosiq, ertek tińlap atirǵanda quwanadi, kewli toladi. Bunday emotsiyali tásirleniw balada kórkem ádebiyatti estetikaliq túsiniw, yaǵniy oni kórkem óner dóretpesi retinde seziw qábiletiniń payda boliwina, onda ádep-ikramlilik paziyletlerdıń qáliplesiwine járdem beredi. Tárbiyashi balalardi kórkem shiǵarma menen tanistira otirip, hár bir balada kitapqa degen qiziǵiwshiliq hám muhabbatti tárbiyalawi kerek.
Balalardi baslawish bilimge tayarlaw. Balalar baqshasinda balalardiń sóylewin rawajlandiriw boyinsha alip barilatuǵin barliq pedagogikaliq jumislar olardi mektepke tayarlawǵa qaratilǵan.
Mektepte duris awiz- eki sóz, basqalardi tińlay biliw, olardiń sóziniń mazmunıń túsiniw, zárúr bolǵanda dostiniń juwabin toliqtiriw yamasa dúzetiwde áhmiyetli dáreklerden biri bolip esaplanadi. Sóz balalar ushin Tálqilaw predmeti bolip qaladi, bul bolsa balalardan úlken aqil kúshin Tálap etedi.
Solay etip, balalardiń sóz sóylewin rawajlandiriw boyinsha hár bir jumis protsessii balalardiń jasi yamasa jeke (individual) ózgesheliklerin esapqa alǵan halda ámelge asiriladi. Bul baǵdarda joqarida aytilǵan waziypalardiń hár biri óziniń bilim beriw hám tárbiyaliq qásiyetine iye. Sózdi rawajlandiriw protsessinde shaxstiń ádep-ikramliliq sipatlari qáliplestiriledi, aqil-parasatliliq penen estetikaliq tárbiyaniń áhmiyetli waziypalari sheshiledi.
Bilimlendiriwdiń áhmiyetli metodlarınan biri bul baqlaw bolıp tabıladı. Baqlaw ózine tán bir háreket bolıp, ol balanı ómir menen jaqınnan tanıstıradı. Bala, ádettegidey, esitkenlerine qaraǵanda kórgen hám baqlaǵanların uzaq waqıt yadıńda saqlaydı, olardan tásirlenedi, estetikalıq zawıq aladı. Hár qıylı reńlerge bay, gózzal hám sayamanlı tábiyat balanıń diydıń, sóz baylıǵın, sóylewin jetilistiriw dáregi bolıp tabıladı. Balanı átiraptaǵı gózzallıqtı kóre biliwge, reńlerdi túsinip alıwǵa, seslerdiń ırǵaǵın tıńlay biliwge, jaǵımlı iyislerdi seze alıwǵa úyretiw arqalı onıń pikirlewi jetilistirilip, sóz sóylewi rawajlandırıladı. Balada qorshaǵan ortálıqtan alǵan tásirlerin sóz benen bildiriw qásiyetlerin tárbiyalaw úlken áhmiyetke iye. Bala qorshaǵan ortálıq hám jámiyetlik turmıs hádiyselerin, adamlardıń miynetin baqlap, olardı sáwlelendiriw ushın jańa sóz jáne sóz dizbeklerin úyrene baslaydı. Eń áhmiyetlisi, bala ózi jasap turǵan jerdegi ósimlik, haywan, jámiyetlik turmıs, buyımlar menen jaqınnan tanısadı. Balalarda baqlaw háreketiniń oǵada jaslıǵınan payda bolıwı tuwralı pedagog ilimpaz D.N.Gonobolin bılay degen edi: «Baqlaw túsiniktiń ózine tán ózgesheliklerge iye túrlerinen biri. Sırtqı dúńya ob`ektlerin túsiniwdiń quramalılıǵı tek sezimler (kóriw, esitiw hám basqalar)diń ótkirligi ǵana emes, al hádiyselerdi Tálkılap biliw, zatlardıń belgilerin ajıratıw, olardıń arasındaǵı baylanıslardı anıqlaw, bilip alıw hám sol sıyaqlılarǵa baylanıslı bolıp tabıladı». Balalardı jańa ob`ekt penen tanıstırıwdıń tiykarǵı makseti sol ob`ekttegi jańalıqtı bilip alıwǵa, onıń belgileri, ózgeshelikleri tuwralı túsinikke iye bolıwǵa hám qorshaǵan ortálıq penen baylanıslılǵgın anıqlawǵa járdem beriwden ibarat. Baqlaw processinde hár qıylı analizatorlar (kóriw, esitiw, dám seziw, teri) jetilisedi, balalardıń ayırım seziw organları sóz benen (ashshı, qurǵaq, ıssı, suwık, gedir-budır, tegis, qızıl, sarı, kók hám t.b.) bildiriledi.
Sóylewdi jetilistiriw metodikasınıń tiykarın salıwshı belgili pedagog İ.Tixeeva baqlawdıń bilimlendiriw processindegi ámeliyatına joqarı baha berip, bılay degen edi: «…Waqıyanı baqlaw hár qanday bilimge iye bolıwdıń negizi bolıp tabıladı. Baqlawdan gózlengen áhmiyetli maqset balalarǵa qorshaǵan ortálıqtaǵı dúńyanı sanalı túrde túsiniwge hám túsingen nárseni sóz benen bildiriwge járdem beriw bolıp esaplanadı». Túsinik balanıń aqıl-oy háreketi menen baylanıslı: yaǵnıy ob`ekt tuwralı pikir júzege keledi, áhmiyetli belgileri sanaladı, ob`ekt basqa ob`ekt penen salıstırıladı. Baqlaw processii tárbiyashının tiykarında alıp barıladı, úyrenilip atırgan áhmiyetli tárepleri bolsa sóz arqalı bildiriledi.
Balalar baqshasınıń en áhmiyetli wazıypası:

1. 
   Balalarda baqlawshılıq qábiletin jetilistiriw;
   
2. 
   Ámeliy tájiriybelerdi arttırıw;
   
3. 
   Sóylew kónlikpelerin payda etiw ushın óz sezimlerin paydalanıwǵa úyretiw.
   

Balalarda baqlawshılıq qábileti olardı átiraptaǵı dúńya menen shólkemlesken tárizde tanıstırıw jolı arkalı jetilistiriledi. Balalardıń bilim dárejesin keńeytiw, sóylewdi jetilistiriw hám sózlik penen islesiwde qorshaǵan ortálıqtan paydalanıwdıń eki usılı bar:
1.Úyreniletugın material sıpatında balalarǵa jaqınlatıp kórsetiw. Bularǵa turmısta qollanılatuǵın buyımlar, ıdıs-tabaqlar, kiyim-kenshek, ayaq-kiyim, oyınshıqlar, tábiyattaǵı gúller, terekler, miyweler, palızlar, ob`ektler, úy haywanları menen tawıqlar, quslar, balıqlar hám basqalar kiredi. Bunday baqlaw balalar baqshasınıń ózinde ótkeriledi.
2. Balalardı ob`ektke yamasa buyımǵa jakınlastırıw. Bularǵa baqshanıń ózinde tikkeley baqlaw imkaniyatı bolmaǵan ob`ektler yaki buyımlar (qurılıslar, dúkánlar, pochta, paxta atızı, transport quralları hám basqalar) kiredi.
Mektepke shekemgi tárbiya jasındaǵı balalardı qorshaǵan ortálıq penen tanıstırıw eń jaqın jerden, yaǵnıy topar bólmeleri (uyqılaw, juwınıw bólmeleri hám t.b.), olardaǵı buyımlar, oyınshıqlar, tábiyat múyeshi, topar maydanshası hám basqalar menen tanıstırıwdan baslanadı. Bunday baqlawlar belgili bir maqsetti, yaǵnıy óz toparınıń bólmesin, ondaǵı úskeneler menen buyımlar, baqsha imaratı, ondaǵı bólmelerdiń, topar maydanshalarınıń jaylasıwı tuwralı, átiraptaǵı buyımlar, baqshadaǵı xızmetkerlerdiń miyneti haqqındaǵı balalardıń bilimlerin anıqlaw hám keńeytiw, sózligin bayıtıw jáne jetilistiriwden ibarat bolıp tabıladı. Baqshanıń ózinde, topar bólmesinde shólkemlestiriletuǵın bunday baqlaw shınıǵıwları Yu.İ.Tixeevanın pikirinshe «jergilikli sayaxat» dep júrgiziledi. Bunday baqlaw, kózden ótkeriw shınıgıwları baqshanıń barlıq toparında ótkeriledi. Tárbiyashı baqlaw shınıǵıwın ótkeriwge tayarlanıp, ol qorshaǵan ortálıq hám jámiyetlik turmıs hádiyseleri menen tanıstırıw boyınsha bir shınıǵıw ótkeriwge tayarlana otırıp, ol shınıǵıw ushın zárúrli maǵlıwmat kólemin, sonday-aq, baqlaw processinde balalardıń biliwi hám ózlestiriwi tiyis sózlerdi tańlaydı. Shınıǵıwdıń rejesin dúziwde baqlaw processinde paydalanılatuǵın, balalar ushın jańa hám qıyın sózlerdi belgilep qoyadı. Máselen: kishi toparda topar bólmesi, sheshiniw bólmesi hám taǵı basqalar menen tanıstırılǵanda balalarǵa dáliz, shkaf, shkaf tekshesi, oń jaqta, shep jaqta, ilgish, ayaq kiyim, ústki kiyim, ilinedi, sheshiledi hám taǵı basqa sózler aytıladı, jetilistiriledi, bekkemlenedi. Sonday-aq, óziniń toparındaǵı bólmeleri baqsha imaratınıń qay jerinde jaylasqanlıǵın bilip alıwǵa úyretiledi.
Usı tárizde baqshanıń jer maydanı, ondaǵı barlıq imaratlar: asxana, kir juwıw bólmesi, qarawılxana; miyirbiyke, baslıqtıń bólmesi, muzıka bólmeleri, gúlzar, baǵ hám taǵı basqalar tanıstırılıp, baqlawlar alıp barıladı. Baqlaw ob`ekti hám onıń mazmunı kishi topardan úlken toparǵa ótkende quramalasıp baradı.
Balalar menen ótkeriletuǵın bunday baqlaw shınıǵıwları balalardıń bilim dárejesin keńeytiw hám sózligin bayıtıw menen birge, olarda joqarı ádep-ikramlılıq pazıyletlerdi de tárbiyalaydı. Máselen, balalardı baqsha imaratları menen tanıstırıp atırǵanda, olardıń itibarı bólmelerdiń tazalıǵına qaratılıp, olarda tárbiyashınıń miynetine degen húrmet sezimi tárbiyalanadı; qısqı kiyimler kózden ótkerilip atırǵanda olar ushın sulıw, ıssı kiyimlerdi tikken sheberler menen olardıń miynetin qádirlew sezimi tárbiyalanadı. Sonıń ushın shınıǵıwdıń baǵdarlama maqsetinde sózlik issinen basqa adamlardıń miynetine húrmet (úlken jastaǵı adamlardıń miynetin baqlawda), tábiyatqa muhabbbat (haywanlar yaki ósimliklerdi baqlaǵanda), menen tanıstırılǵanda) múnásibetleri hám taǵı basqalardı tárbiyalaw kórsetiledi.
Baqlaw shınıǵıwlarınıń baslanıwı áhmiyetli basqısh bolıp, pútin shınıǵıw processinde hár tárepleme baylanıslı boladı. Sonıń ushın balalarda baqlanatuǵın buyımǵa qızıǵıwshılıq oyatıw maqsetinde shınıǵıwdı qızıqlı etip shólkemlestiriw kerek. Bul ushın hár qıylı usıllardan paydalanıladı. Shınıǵıwdı kirisiw sáwbetinen, yaǵnıy temanıń mazmunına tiyisli bir qansha sorawlar beriwden baslaw múmkin. Máselen: úlken toparda qısqı kiyimlerdi kózden ótkeriwden aldıń shınıǵıwdı tómendegishe sorawlar menen baslaw múmkin: «Házir jıldıń qaysı paslı? Adamlar qáytip kiyinedi? Ne ushın hámme ıssı kiyimler kiyip alǵan?»
Shınıǵıwdı temanıń mazmunıńa baylanıslı jumbaq aytıw arqalı da baslaw múmkin. Máselen, tárbiyashı úlken toparda ıdıs-tabaqlardı kózden ótkeriw shınıǵıwın bılay baslaydı: «Balalar házir men jumbaq aytaman, sizler bolsa házirgi shınıǵıwımızda nelerdi kózden ótkeriwimizdi ózińiz tabasız:
«Qarabay attan tústi, balaları juwırdı». «Durıs bul qazan, ıdıs-tabaqlar. Házir biz qazan hám ıdıs-tabaqlardı kózden ótkeremiz».
Yamasa akvariumdaǵı balıqtı kózden ótkeriwden aldıń tárbiyashı balalarǵa:
«Teńgedey-teńgedey tonı bar,
Kishkene ǵana kózi bar,
Júrse suwlar jımbırlar,
Qamıslar da qıymıldar».
jumbaǵın aytadı.
Ayırım waqıtları tárbiyashı baqlaw shınıǵıwın qosıq oqıp ta baslawı múmkin. Máselen kishi toparda oyınshıqlar múyeshin kózden ótkeriw shınıǵıwın mına qosıqtı oqıw menen baslaydı:
Quyash penen teń turıp,
Azada kiyindirip,
Taǵamız saǵan marjan.
Quwırshaq, quwırshaqjan.
Taslamaymız sizdi sirá,
Juqtırmaymız girbiń shire.
Jubanıshsań bizlerge,
Quwırshaqjan bizlerge.
(Y.Sulayman. «Quwırshaq» qosıǵı.)
Kishi topardaǵı shınıǵıwlarda tikkeley baqlaw shınıǵıwdıń temasına tiyisli buyımdı kórsetiw usılınan paydalanıladı. Tárbiyashı balalarǵa dawıs tolqının biraz joqarılatıp, kóterińki dawıs penen intonaciya menen: «Men sizlerge bir nárse alıp keldim! Siz onı kóriwdi qáleysiz be?» dep soraydı. Usı toparlarda baqlaw processinde oyın usıllarınan keń paydalanıladı. Olarǵa maydan boylap juwırıwǵa ruxsat etiledi (Qanday uzın juwırıw jollar!»). Shınıǵıwdıń basında tárbiyashı balalarǵa kórsetpeler beredi (tınısh otırıp tıńlań; kiriwden sálem beriń, shawqım salmań hám t.b.)
Shınıǵıwdıń baslanıw bólimi (kórsetpeler beriw, kirisiw sáwbeti hám taǵı basqalar) balalardıń jasına qarap hár qıylı dawam etedi: kishi toparlarda bir minut, úlken toparlarda bolsa bes-jeti minut.
Tárbiyashı buyımdı, haywanlardı ósimlik hám basqalardı kózden ótkeriw waqtında balalarǵa baqlanıp atırǵan ob`ektti jaqsılap kórip, bir-biri menen pikirlesip alıwı ushın bir neshe minut waqıt beredi. Soń baqlawǵa basshılıq ete baslaydı, yaǵnıy baqlanıp atırǵan ob`ekt tuwralı sorawlar beredi: Bul ne? Bul kim? Ol qanday? Neden tayarlanǵan? Ne ushın kerek? Qanday? Qansha? Hám t.b. Eger ob`ekt balalarǵa birinshi reet tanıstırılıp atırǵan bolsa, sorawǵa juwap beriwde qıynalsa, onday jaǵdayda baqlaw ob`ektiniń atın, onıń belgisin yamasa ózgesheliklerin bildiriwshi sózlerdi aytıp beriw usılınan paydalanadı. Sóz balalardıń túsinigin jetilistiredi, buyımlar menen olardın arasındaǵı baylanıslılıqtı anıqlaydı. Máselen, shay ıdısların kózden ótkeriw waqtında tárbiyashı bılayınsha túsinik beredi: «Bul qulaqlı kese (chashka), onıń tutqası oń tárepte, jáne domalaq, bul domalaq sızıqsha qulaqlı keseni tarelkanıń ishine qoyıw ushın islengen, qulaqlı keseni tarelkadaǵı domalaq sızıqshanıń ishine ásten, taqıldatpay qoyıw kerek». Baqlaw waqtında tárbiyashı buyımnıń atqaratuǵın wazıypasın, onı kim tayarlaǵanın, onıń menen qanday múnásibette bolıwdı balalar menen birgelikte anıqlaydı. Eger janlı ob`ekt baqlanıp atırǵan bolsa, tárbiyashı balalarǵa onı ne menen awqatlandırıw, qalay tárbiyalaw kerekligi hám olarǵa ǵamxorlıq etiw kerekligin túsindiredi. Baqlaw shınıǵıwın tema hám onıń mazmunına say qosıq oqıp beriw, jumbaq aytıw, qıyın sózlerdi bekkemlewshi bilimlendiriw (didaktikalıq) oyınların ótkeriw menen juwmaqlaydı.
Baqlaw nátiyjeleri bárqulla bekkemlenip barıwı shárt. Baqlaw processinde alǵan bilimlerin bekkemlewshi shınıǵıwlar 3-4 kúnnen keyin ótkeriliwi múmkin. Máselen, úlken topardaǵı shınıǵıwda balalar miywe-palızlardı kózden ótkeredi. Úsh-tórt kúnnen keyin bolsa, «Qay jerde ósetuǵının ayt» bilimlendiriw oyını ótkeriledi. Bunnan tısqarı, bul toparlarda sáwbetlesiwler shólkemlestiriwde, maydanshada, gúlzarda, baǵda hám t.b. miynetti shólkemlestiriwde, qus hám haywanlardı tárbiyalawda, kitap oqıp beriw, diafil`mler kóriw, illyustraciyalardı kórip shıǵıw hám basqada háreket túrlerinde bekkemlenip barıladı.
Joqarıdaǵı pikirlerdi ámeliy pikirler menen tastıyıqlaw maqsetinde qorshaǵan ortálıqtaǵı zat hám buyımlar menen tanıstırıw boyınsha shınıǵıw qollanbalarınan úlgiler keltiremiz.