Balalardıń tilin ósiriw

4-semestr
17-TEMA. Tildiń dawis mádeniyatin tárbiyalaw máseleleri.


JOBASI:
1. Mektepke shekemgi jastaǵi balalardiń dawis mádeniyatin rawajlandiriw ushin zárúr shárt-sharayatlar.
2. Balalar baqshasinda hár turli jas gruppalarinda dawis hám sózlerdi duris aytiwdi tárbiyalawǵa bayanisli waziypalar hám oniń mazmuni.
3. Kórkem sóylew qurallari, yaǵniy dawis shiǵariwi, ritmi, kúshi hám intonatsiyasi ústinde islew metodikasi.


Tayanish túsinikler . Dawis mádeniyati, intonatsiya, dawis shiǵariw ritmi, metodika, balalardiń dawis mádeniyatin rawajlandiriw, sóylewdi dem aliwdi úyretiw h.t.b.


1. Mektepke shekemgi jastaǵi balalardiń dawis mádeniyatin rawajlandiriw ushin zárúr shárt-sharayatlar.
Til ósiriw balanińjámiyetlik tariyxiy tájiriybeni ózlestiriwine baylanisli júdá quramali, kóp faktorli process bolip, ol tosattan júz bermeydi. Balalarda sóylewdi rawajlandiriwǵa baylanisli jumislardi jaqsi teoriyaliq hám ámeliy tayarliqqa iye bolǵan, ózinde balaǵa bolǵan jaqsi múnásiybetlerdi rawajlandira alǵan kásip iyesi ǵana shólkemlestiriwi hám ámelge asiriwi lazim.
Bala sóylewdi dáslepki jaslardan baslap iyeleydi. Balalar úsh jasqa kirgennen sońolardińsóylewine itibar menen qaraw kerek. Balalardıń úsh jasqa shekem sóylewin rawajlandiriw eńqiyin is bolip tabiladi. Bul waqitqa kelip miydińsóylew bólimi analitik tárepten jetilisip boladi. Bala ana tilinińgrammatikaliq formalarin ózlestirip, sózlik qori kóbeyedi.
Dáslepki jillarda balalar sóylewin rawajlandiriwǵa jeterli dárejede itibar bermesligi aqibetinde balalar 3-4 jasar waqtindada ayirim sozlerdi duris iyeley almaydi.
Tarbiyashi seslerdi aytiwda turli soylew organlari: erinler,tisler, awiz bosligi, tanlay h.t.b. da agzalardıń qatnasinda bolatuginligin korsetip hám tusindirip beredi. Balalardıń seslerdi aytip koriwi arqali turli soylew organlarinıń hareketlerin tasirinkoripbariwi olardıń sozlerdi seslerdi duris aytiwga uyreniwin ozlestirip aliwina jardem beredi.
Bunday is tajiriybelerimiz soni korsetedi balalar seslerdi duris aytiwga uyreniw natiyjesinde duris aytiw, itibarli boliw konlikpeleri qaliplesip baradi.
Ameliyatta bul metodik usillar kobinshe birgelikte qollaniladihám olar bir- birin toliqtirip baradi.
Tarbiyashi dawis artikuliyasiyasin aytadi, hám balalarga tildıń seslerdi aytiw waqitlarindagi halatin ( jagdayin) korip bilip bariwdi Tálap etedi.
Keyin sol sesti bir neshe marte aytadi, keyin balalar oni takirarlaydi. Eger balalar sozlerdegi seslerdi duris ayta alsa, onda basqa sozlerdi aytiwga, sol seslerdi keltirip basqa sozler duziwge, sozlerden gapler duziwge otiwimiz mumkin.
Sonıń menen birge ansat eki hám tort qatarli balalar tili menen aytilatugin qisqa qosiq qatarlarin yadlatiwimiz mumkin.
Balalardıń duris ( ravon)soylewin rawajlandirip bariw tiykarinda turli baylanis qurallarinan ( sozler, gapler, tekst,) paydalanip bariwimiz turli suwretlew, bayan qiliw pikir bildiriw siyaqli qabiletlerin qaliplestirip rawajlandirip baradi.
Dawis ses – ayirim tarbiyashi pedagoglarda dawis tabiyattan beriledi (quda bergen) deyisedi. Arnawli dawis jillar dawaminda ozgeriwi mumkin. Sonıń ushin oni barqulla shiniqtirip rawajlandirip turiw lazim boladi.
Dawis apparati ush bolimnen ibarat: generator, energetik, rezonator.
Dawistin payda boliwi:
1. Dawis kushi menen baylanisli (soylew apparati organlari menen baylanisli).
2. Dawis jarandorligi ( dawistin turli araliqlargabarip, balent pasliginıń ozgertiwi).
3. Dawistin iyiliwshenligi hám hareketshenligi( dawisti ozgerttire aliwi, dawistin balent pasligi).
4 . Diapazon – shegarasi en balent, hám en pas ton belgisi.
5. Tembr – dawistin jagimligi, jumsaqligi, ashshiligi
Tembr soylew apparatinıń sharshawi, dawista bolgan nuqsanlar hám buziliwlar arqali juzege keledi. Balalarda soylewdıń dawis madeniyatin tarbiyalawda intonaciyaliq korkemlik, temp, aytiw hám pikirdi duris hám aniq bayan etiwdıń ustindeislewge kobirek ahmiyet beriw darkar. Duris aniq soylewdıń qaliplesiwi usi konlikpelerge tiykarlanadi.
Soylewdıń dawis madeniyatin tarbiyalaw hám til
Mektepke shekemgi jastagi ulken balalar sozler, sesler,menen oynaydi.
Olar soz aytilganda uliwma hám ayriqsha esitilip turgan seske itibar qarata aladi.S- Sh, S – Z , parqlay aladi.Janiltpashlarda qosiqlarda naqil maqallarda 4-5 sozde qayTálangan sesti ayirip aytip bere aladi.
Apam koylegime jana jaga saldi.
Jana jagani jana saldi.
Kop shoje, kok shoje,
Kok shoje, kop shoje.
” Pishiqti - pisiq dedi.”- qaysi sesti qate aytti?
” Kushikti - kusik dedi” - qaysi sesti qate aytti?
Mektepke shekemgi jastagi balalardıń soylewin rawajlandiriw ayriqsha ahmiyetke iye. Insan oz pikirlerin bayan etiw hám basqalardıń pikirlerin tusiniw ushin ana tilinen paydalanadi. Soylewdi iyelew balanıń har qanday bilimlerdi payda etiwinde imkan berdi.
Mektepke shekemgi bilimlendiriw mekemesinde soz bayliigin asiriw, sozdıń grammatik duzilisin qaliplestriw, baylanisli soylewin rawajlandiriw waziypalari alip bariladi.
Mektepke shekemgi jastagi balalardıń soylewin rawajlandiriwdaerisilgen tiykargi natiyjeler olardıń qatarlari menen bolgan qarim qatnasi, soylesiwi. Bala ulken jastagi adamnan uore oztenlesin abzal kore baslaydi. Birge oynap atirgan bala menen jaqsi soylesedi. Dialogli soylesiw payda boladi. Bala ozi qatarlarinıń islegen islerine qizigip qaraydi pikirleydi, salistiradi h.t.b.
Bala dostisinıń itibarin ozine qaratiwdi biledi, onıń ozi doslarınıń islegen islerine hám pikirlerine qızıǵadi.
Mektepke shekemgi úlken jastaǵi balalardıń sóylew funkciyalari har qiyli. Bala dogeregindegiler menen qarim qatnas ornatiw, ozine oz islerine itibar qaratiw, bir-birin tusiniw, sheriginıń qulqina, pikirlerine beyimlesiw, oyteyikpe? Buyteyikpe? Minani minagan salayiqpa?
Sóylesiw atiraptagilar haqqindagi bilimlerdıń ahmiyeti tiykari, tabiyat, narseler,hám insanlar alemi haqqindagi koz aldıńa keltiriwlerinıń resursi biliw iskerliginıń qurali bolip xizmet qiladi.
Mektepke shekemgi ulken jastagi balalar ushin soylew obektiv munasibetlerdıń bir tarawi bolip bala olardi sozler, sesler,qofiyalar, mánolar menen oynaw arqali anlap jetedi.
Bala ozinıń ameliy, biliw hám shaxsiy iqtiyojlarin qandiriw ushin ozinde bar bolgan barliq imkaniyatlardan paydalanadi. ( Misali, hareketler, mimikasi menen) sozlerdıń ozinen.
Balada dialogli soylesiwdi rawajlandiriw.
Monologli soylew oz ozinen payda boladi. Ol balanıń oz pikirlerinen, sezimlerinen, atiraptagi alem haqqindagi bilimleri menen ortaqlasiwdi qalewi natiyjesinde payda boladi.Bunda soylew qisqa hikoya turinde tus beredi. Hikoyada balani hayran qalldirgan hám hayran qaldirgan qiziq narse Jana oyinshiq satip aliwi, shanaraq agzalarinıń kulkili jagdaylarga tusip qaliwi tasir etedi.
Mektepke shekemgi ulken jastagi balalar tanis erteklerdi aytip beriw,multfilmler mazmunıń aytip beriw, oqigan korgen zatlarin aytip beriwdi jaqsi koredi. Dawisti jaqsi shigarip taqildap aytiw balalarda jaqsi qizigiwshiliq penen hareketke keledi.
Balalar baqshasiniń tiykarǵi waziypalarinan biri balalar sóylewiniń taza hám tuwri qáliplesiwine erisiw bolip tabiladi. Sóylew-tuwri rawajlanǵan bala átiraptaǵilar menen ańsat mámlede boladi. Sóylewi jaqsi rawajlanbaǵan bala adamlar menen sóylesiwde qiynaladi. Ata-analar hám pedagoglardiń tiykarǵi waziypasi balalardiń sóylewin tuwri rawajlandiriw bolip esaplanadi. Sóylewdiń dawim mádeniyati haqqinda túsinik keń túsinik bolip tabiladi. Ol dawis, sózdiń aytiliwi, intonatsiya, dawis tolqini hám sóylewdiń tásirligi hám jańlawin óz ishine aladi. Sóylew mádeniyatiniń tiykarin esitiw sóylewi hám sóylewde dem alip, dem shiǵariw bolip esaplanadi. Bulardi rawajlandirmay bala jaqsi rawajlanbaydi. Mektepke shekemgi jastaǵi balalar biraz sóylewdi iyelegen bolip tabiladi. Lekin olardiń sóylewi dawis jaǵinan ele jeterli emes. Lekin hámme balada dawisi aytiwi hár qiyli bolip keledi. 6-7 jasar balalardiń kópshiligi tuwri sóyleydi, biraq belgili bir muǵdarda (15-20 protsent) kemshilikler ushirasadi.
1. Balalar baqshasiniń tárbiya baǵdarlamasinda dawis mádeniyatiń rawajlandiriwǵa qoyilatuǵin Tálaplar.
Sóylewdiń dawis mádeniyatiń tárbiyalaw tómendegi waziyalardi óz ishine aladi.
Dawislardi duris aytiwdi payda etiw.
Dawislardi duris aytiw balalardiń artikulyatsiyaliq apparatiniń jaqsi islewine baylanisli boladi. Sóylewdi háreketke keltiriwshi apparattiń háreket etiwinde mayda muskullardiń bir-birine maslasiwi hám bul háreketlerdiń aniq hám tez boliwinda áhmiyetli rol oynaydi. Soniń ushin artikulyatsiyaliq apparattiń hárekettiń jetilistiriw, balalar tárepinen ózlestirilgen únli hám únsiz dawislardi, keyin ala únles dawislardi, hámme dawislardi aytiw ústinde sistemali hám izshil jumis alip bariw, sóylesiwde, aytip bergende dawislardi duris aytiwdi bekkemlep bariw lazim.
Aniq hám duris sóylewge úyretiw.
Balalardi jasliq waqtinan baslap-aq aniq sóylewge úyretiw lazim. Olardiń diktsiyain payda etiw úlken áhmiyetke iye bolip tabiladi. Bul jumis ekinshi kishkine gruppadan baslap “Balalar baqshasiniń tárbiya programmasi” negizinde alip bariladi. Úlken gruppalarda bolsa aniq etip aytiw boyinsha sóylew shiniǵiwlari arnawli waziypa etip qoyiladi. Bul waziypalardi ámelge asiriw ushin arnawli metod hám usillar qollaniladi .
Sózlerdi duris aytiw ústinde islew.
Mektepke shekemgi jastaǵi balalar tiykarinan hámme dawislardi aytai. Aniq sóylewdi, lekin ayrim sózlerdi aytqanda qáteliklere jol qoyadi. Kishkene jastaǵilarda sózlerdi qisqartiw jaǵdaylari ushirasadi (qozishaq-qozshaq). Ayirim úlken jastaǵi ballaar bazi bir qiyin sólerdi naduris aytadi (tereze-tezara). Bazi bir jaǵdaylarda urinbalardi naduris qoyadi (shofer-shaper).
Sóylewdi orfoepik jaqtan tuwrilaw ústinde islew.
Orfoepiya- júdá duris atiw qaǵiydasi. Baqshada ballaarda ádebiy sóylewdi payda etiw ushin jaqsi sharayat tuwdiriw kerek. Sebebi, balaliqta duris aytiw tez ózlestiriledi.
Sóylew hám dawistiń sapasin jaqsilaw.
Jaǵimli sóylew sipati, ortasha kórinisi, bir turaqliliǵi, úylesikligi, ortasha kúshi hám bálent dawisliliǵi menen xarakterlenedi. Soniń menen birge sóylewdiń kórinisi háreketsheń, iyiliwsheń boliwi kerek, ol arqali adam óziniń sezimlerin jetkere aliwi kerek.
Sóylewdiń bunday xarakterleri barliq gruppalarda úyreniliwi tiyis. Tárbiyashi balalardi xanasinda bqirmastan sóylewge, uyiqlaw xanasi hám jámáát jerlerde sibirlap aytiwǵa úyretiwi lazim.