Geografiyalıq qabıqtıń quramı hám dúzilis dárejeleri

Geografiyalıq qabıqtıń quramı hám dúzilis dárejeleri
Atmosferanıń tómengi qatlamı — troposfera, litosferanıń ústingi gewek qatlamı, gidrosfera hám biosferalardı óz ishine alǵan hám de óz ara tásir etip turatuǵın pútin qabıq Jerdiń geografiyalıq qabıǵı dep ataladı. Geografiyalıq qabıqtıń joqarı hám tómengi shegarasın, qalıńlıǵın ilimpàzlar hár túrli ótkizedi hám belgileydi. Kóp ilimpàzlar geografiyalıq qabıqtıń joqarı shegarasın troposferanıń joqarı bóliminen ótkizedi hám onıń qalıńlıǵın 30 — 35 km dep esaplaydı^[1]. Anıqlanıwına qaraǵanda, geografiyalıq qabıqtıń joqarı shegarası ozon perdesine, tómengi shegarası bolsa gewek jınıslarınıń astınǵı bólimine tuwra keledi. Ozon perdesi Jerdegi organizmlerdi Quyashtıń ultrafiolet nurlarınan qorǵaydı.
Geografiyalıq qabıqtıń birinshi ózgesheligi^[2], onıń quramlıq bólimleri — litosfera, gidros- fera, atmosfera hám biosferalar úzliksiz óz ara baylanısta bolıwı hám bir-birine tásir etiwi; ekinshi óz gesheligi, zat hám energiya almasıw procesleriniń bolıwı; úshinshi ózgesheligi, geografiyalıq qabıqta organikalıq tirishiliktiń, sonıń ishinde, insaniyat jámiyetiniń barlıǵı bolıp esaplanadı. Geografiyalıq qabıqtıń rawajlanıwına Jerdiń sırtqı, ishki ener- giyaları tásir etedi. Geografiyalıq qabıqta júz berip atırǵan barlıq proceslerdiń tiykarǵı bólimi Quyash energiyası hám azıraq bólegi Jerdiń ishki energiyası tásirinde júz beredi. Geografiyalıq qabıqtıń dúzilisinde zat hám energiya almasıwı áhmiyetli rol oynaydı. Bunda litosfera, gidrosfera, atmosfera hám biosferalar ortasında zatlar almasıwı boladı^[3]. Máselen, okean suwı 3000 jılda bir márte jańalanadı. Atmosferadaǵı ıǵallıqtıń tolıq jańalanıwı ushın tek 10 kún kerek boladı^[4]. Aylanba hárekette-gi suw basqa kompo nentler menen tikkeley baylanısta bolıp, geografiyalıq qabıqtıń qáliplesiwinde áhmiyetli rol oynaydı. Geografiyalıq qabıqtıń vertikal hám gorizontal dúzilisi, onıń tiykarǵı ózgesheligi. Geografiyalıq qabıqtıń vertikal dúzilisi de- gende, onıń quramlıq bólimlerin bálentlik boylap jaylasqan jaǵdayın túsiniw lazım. Geografiyalıq qabıqtıń gorizontal dúzilisi tábiyat kompleksleriniń keńlik, uzınlıq boylap tarqalıwı hám almasıp keliwinde belgili boladı. Buǵan klimat poyasları, tábiyat zonaları mısal boladı.

Ilimpàzlar geog- rafiyalıq qabıqtıń rawajlanıwın úsh basqıshqa bóledi^[5]: nobiogen, biogen, antropogen. Nobiogen basqısh — Jerdiń rawajlanıwınıń 4,6 mlrd jıldan 570 mln. jılǵa shekem ótken dáwirin óz ishine aladı. Bul basqıshta geografiyalıq qabıqtıń tiykarı payda boladı, yaǵnıy litosfera, atmosfera hám gidrosfera qáliplesedi. Jerde tiri- shilik 3,8 — 3,5 mlrd jıl aldın payda bolǵan bolsa da, ol oǵada ápiwayı organizmlerden quralǵanlıǵı ushın geografiyalıq qabıqtıń rawajlanıwına sezilerli tásir etpegen. Biogen basqısh— 570 mln jıl aldın baslanǵan. Bul dáwirde organizmler rawajlanǵan (1-kestege qarań). Nátiyjede, bios- fera qáliplesken hám geografiyalıq qabıqtıń tolıq sistemaǵa iye bolıwına kúshli tásir etken^[6]. Antropogen basqısh insan payda bolǵannan (2 mln. jıl aldın) házirgi kúnge shekemgi ótken dáwirdi óz ishine aladı. Házirgi waqıtta geografiyalıq qabıqtıń rawajlanıwına insannıń xojalıq iskerligi (texnikanıń rawajlanıwı, kosmoslıq ásir) sezilerli dárejede tásir kórsetpekte. Bular tábiyattı qorǵaw, ekologiyalıq, demografiyalıq mashqalalardı keltirip shıǵardı. Solardan biri úlkemizdegi Aral boyı ekologiyalıq mashqalası.