Geografiyalıq qabıqtıń quramı hám dúzilis dárejeleri


Geografiyalıq qabıqtıń rawajlanıw basqıshları hám ulıwma nızamlılıqları[redaktorlaw | derekti jańalaw]


Download 387 Kb.
bet3/4
Sana17.06.2023
Hajmi387 Kb.
#1524433
1   2   3   4
Bog'liq
asadbek

Geografiyalıq qabıqtıń rawajlanıw basqıshları hám ulıwma nızamlılıqları[redaktorlaw | derekti jańalaw]

Geografiyalıq qabıqtıń rawajlanıw basqıshları[redaktorlaw | derekti jańalaw]


Ilimpàzlar geog- rafiyalıq qabıqtıń rawajlanıwın úsh basqıshqa bóledi[5]: nobiogen, biogen, antropogen. Nobiogen basqısh — Jerdiń rawajlanıwınıń 4,6 mlrd jıldan 570 mln. jılǵa shekem ótken dáwirin óz ishine aladı. Bul basqıshta geografiyalıq qabıqtıń tiykarı payda boladı, yaǵnıy litosfera, atmosfera hám gidrosfera qáliplesedi. Jerde tiri- shilik 3,8 — 3,5 mlrd jıl aldın payda bolǵan bolsa da, ol oǵada ápiwayı organizmlerden quralǵanlıǵı ushın geografiyalıq qabıqtıń rawajlanıwına sezilerli tásir etpegen. Biogen basqısh— 570 mln jıl aldın baslanǵan. Bul dáwirde organizmler rawajlanǵan (1-kestege qarań). Nátiyjede, bios- fera qáliplesken hám geografiyalıq qabıqtıń tolıq sistemaǵa iye bolıwına kúshli tásir etken[6]Antropogen basqısh insan payda bolǵannan (2 mln. jıl aldın) házirgi kúnge shekemgi ótken dáwirdi óz ishine aladı. Házirgi waqıtta geografiyalıq qabıqtıń rawajlanıwına insannıń xojalıq iskerligi (texnikanıń rawajlanıwı, kosmoslıq ásir) sezilerli dárejede tásir kórsetpekte. Bular tábiyattı qorǵaw, ekologiyalıq, demografiyalıq mashqalalardı keltirip shıǵardı. Solardan biri úlkemizdegi Aral boyı ekologiyalıq mashqalası.

Geoxronologiyalıq keste:





Era, belgisi, dawam etiw

Dáwir, belgisi

Taw burmalanıwı

Tiykarg'ı ózgerisler

1

2

3

4

Arxey AR 1 mlrd. jıl

Bólinbeydi




Ápiwayı bakteriyalar, suw otları payda bolǵan

Proterozoy PR 2 mlrd. jıl

Tómengi Orta Joqarı

Birneshe burmalanıwlar bolǵan

Jasıl suwotlar, bakteriyalar rawajlanǵan

Paleozoy PZ 330 mln. jıl

Kembriy, Cm Ordovik, OSilur, S Devon, D Taskómir, C Perm, P

Baykal Kaledon Gersin

Qurǵaqlıqta organizm- ler, ásirese, ósimlikler rawajlanǵan. Taskómir payda bolǵan. Házirgi kekse tawlar payda bolǵan

Mezozoy MZ 173 mln. jıl

Trias, T Yura, I Bor, Cr

Mezozoy (kimmeriy)

Qorqınıshlı dinozavrlar payda bolǵa

Kaynozoy KZ 67 mln. jıl

Paleogen, Pg Neogen, N Antropogen,

Alp

Jas tawlar, klimat poyasları, tábiyat zonaları, adam payda bolǵan

Geografiyalıq qabıqtıń rawajlanıwında hám tábiyat kompleksleriniń túrlerge bóliniwinde de ózine tán nızamlılıqlar bar. Olar Jerdiń ulıw- ma geografiyalıq nızamlılıqları dep ataladı. Bul nızamlılıqlardı biliw insanǵa tábiyiy resurslardan aqılǵa muwapıq paydalanıwǵa, qorshàǵàn ortàlıqtı qorǵàwǵà hám oǵan zıyan tiygizbewge, ekologiyalıq jaǵdaydı buzbaw ilajların kóriwge imkan beredi. Bir pútinlik, zat hám energiyanıń tábiyatta aylanıp júriwi, dáwirlik yaki ritmlik qubılıslar, geografiyalıq zonallıq hám aymaqlıq geografiyalıq qabıqtıń ulıwma nızamlılıǵı boladı.
Geografiyalıq qabıqta heshbir tábiyat komponenti óz aldına rawajlanbaydı. Olar úzliksiz bir-biri menen baylanısıp, óz ara tásir etip turadı. Eger qanday da bir tábiyat komponenti ózgeriske ushırasa, basqa tábiyat kom - ponenti de ózgeredi. Mısalı, ápiwayı bir terektiń kesiliwi aqı- betinde tómendegi ózgerisler payda boladı: jer astı suwları, qáddi tómenleydi, ol jerde jasawshı haywanat dúnyası basqa jerge kóshe- di. Sonday-aq, samal tásiri kúsheyip, topıraqtıń unırawına alıp keledi. Sol átiraptaǵı hawa rayında ózgeris payda boladı. Túni salqınlaw, kúndizi ıssı boladı. Bunnan basqa, geografiyalıq qabıqtıń quramlıq bólimleri at- mosfera, gidrosfera, biosfera hám litosfera úzliksiz bir-biri menen baylanısta, bir-birine ótip turadı. Mısalı, hawa quramındaǵı suw puwları gidrosfera, shań bóleksheleri litosfera, quslar, jánlikler biosfera elementleri. Suwdaǵı organizmler biosfera elementi bolsa, ondaǵı qum bóleksheleri hám hár qıylı qattı deneler, shógindi li- tosfera elementi boladıbiosfera elementleri. Suwdaǵı organizmler biosfera elementi bolsa, ondaǵı qum bóleksheleri hám hár qıylı qattı deneler, shógindi li- tosfera elementi boladı.
Geografiya- lıq qabıqtıń tórt quramlıq bóliminde, yaǵnıy atmosfera, gidrosfera, litosfera, biosferalarda zat hám energiya almasıwı eki — gorizontal hám vertikal baǵdarda baqlanadı. Atmosfera hám Dúnya okeanındaǵı suwdıń háreketinde hám litosferadaǵı vulkanlar háreketinde zatlardıń gorizontal hám vertikal almasıwı boladı[7]. Geografiyalıq qabıqtaǵı zat hám energiyanıń almasıwına Jerdiń ishki energiyası, Quyash energiyası hám de gravitaciya kúshi tásir etedi. Geografiyalıq qabıqta zat hám energiya toqtawsız almasıp turadı. Bul process quramalı bolıp, onda sıpat ózgerisleri payda boladı.
Tábiyatta waqıttıń ótiwi me- nen birdey qubılıslardıń tákirarlanıp turıwı ritmlilik delinedi[8]. Ritmlilik ekige bólinedi: sutkalıq hám jıllıq (máwsimlik). Jerdiń óz kósheri dógereginde aylanıwı sutkalıq, Quyash átira- pında bir ret tolıq aylanıwı jıllıq yaki máwsimlik ritmlerge sebep boladı. Sutkalıq ritmlilikke kún hám tún almasıwı mısal boladı. Nátiyjede, sutka dawamında temperatura hám ıǵallıq ózgerip turadı. Haywanat dúnyası tirishiliginde de ritmlilik kórinedi. Mısalı, ayırım haywanlar kúndiz aktiv bolıp, túnde dem alsa, basqaları, kerisinshe, túnde júdá aktiv boladı. Tawlardaǵı qar hám muzlıqlar kúndiz kóbirek eriydi. Sonıń ushın dáryalar tústen keyin kóp suwlı boladı. Máwsimlik ritmlilikke Jerde jıl máwsimleriniń almasıwı mısal boladı. Tábiyatta kóp jıllıq ritmlilikler de bar. Bularǵa Quyashtaǵı procesler hám Jerdiń ishki kúshleri ritmliligi sebep boladı.
Qurǵaqlıqta ek- vatordan polyus keńlikler tárepke tábiyat kompleksleriniń izbe-iz almasıwına zonallıq dep ataladı. Oǵan Jerdiń shar tárizli bolıwı aqıbetinde Jer júzine Quyash nurınıń bir tegis túspey ekvatordan polyuslar tárepke azayıp barıwı sebep boladı. Tawlarda bálentlikke qaray tábiyat kompleksleriniń almasıp keliwi bálentlik poyası delin- edi.

Download 387 Kb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   2   3   4




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling