Balalardıń tilin ósiriw

3. Balalardıń sóylewin rawajlandırıwda sózlerdi duris aytiwga úyretiwdiń tiykargı wazıypaları
Qaysi bir xaliqtiń bolmasin ádebi miyrasina, tariyxiy esteliklerine názer taslasaq, dástúrlerine, hátte oyinlarina diqqat awdarip oy juwirtsaq, jaslarǵa tálim-tárbiya beriw máselesi birinshi orinda turatuǵinliǵin ańǵaramiz. Bul ásirese xaliqtiń naqil-maqallari menen jumbaqlarinda, qosiqlari menen erteklerinde, ápsanalari menen dástanlarinda ayqin kórinedi.
Awizeki xaliq dóretpeleri bala tárbiyasin shólkemlestiriwge oǵada qunli ǵáziyne sipatinda xizmet etetuǵin biybaha xaliq pedagogikasi úlgileri bolip tabiladi.
Awizeki xaliq dóretpeleri jas óspirimlerge qonimli hám túsinikli bolip, balalar oni tez ólestirip, úyrenip hám túsirip aladi. Sebebi, olardi xaliqtiń ármanlari, úmit hám tilekleri, turmisi hám tirishiligi ápiwayi hám qiziqli etip súwretlenedi. Soniń menen birge olarda súwretlengen waqiyalar menen hádiyseler kúndelikli turmista da jiyi ushirasadi. Awizeki xaliq dóretpeleri arqali tárbiyalanǵan bala ózin qorshaǵin dúńya hám turmis shinliǵin duris túsinige úyrenedi. Balalarǵa fol`klorliq shiǵarmalar úlken quwanish hám lázzet baǵishlaydi, olarda qosiq, taqmaq, ertek, jumbaq, naqil-maqal, jańiltpash hám sanamaqlardi aytip úyretiw Tálabin oyatadi.
Awizeki xaliq dóretpeleri shiǵarmalari bala baqshalarinıń tálim-tárbiya jumislari tájiriybesine bekkem ornalasip barmaqta.
Balalar qosiqlarin óziniń maqset etken tárbiyaliq mazmunıńa qaray bir neshe túrlerge bóliwge boladi. Ásirese, taqmaq, oyin-zawiq qosiqlari menen ótirik-óleńler tárbiya máselesinde ayriqsha názer awdaradi. Taqmaqti aytqanda balalar aniq etip, taqmaqlap sóyleydi. Qosiqtiń hár qatari tásirli irǵaq penen atqariladi. Bunda balalardiń sózdi aniq, toliq sóylewi hám sózdegi pikirlerdiń mánisine qaray dawis tolqiniń duris saqlaniwi gáp, sózdi óz ornıńa aytiw diqqatta boladi.
-Háy, túlkishek, túlkishek,
-Túnde qayda barasań.
-Mamamnińúyine baraman,
-Mamańsaǵan ne berer.
-Eshki sawip sút berer.
-Eshkisinińsúti joq.
-Ilaǵiniń puti joq.
-Taram-taram et berer,
-Oni qayda qoyasań,
-Tál túbine qoyamań,
-Iyt alip ketse ne qilasań,
-Iyt awzinan alaman,
-Batiy xanǵa baraman.
-Batiy xannińnesi bar,
-Ushar-ushar qusi bar.
-Uship ketti hawaǵa,
-Qaytip tústi dár`yaǵa,
-Dár`ya suwin quritti,w
-Aq shabaǵin shiritti.
-Eki baydińjurtinda,
-Eki tishqan uristi .
-Saqal-murtin julisti.
Usi “Túlkishek” qosiǵi taqmaq retinde xaliq ishinde keń taralǵanliqtan, bilmeytuǵin, yadqa aytpaytuǵin bala siyrek ushirasqan. Bul qosiq arqali balalar oyliliqqa házir juwapliliqqa, tapqirliqqa úyretiledi .
Qaraqalpaq xaliq pedagogikasinda “R”, “Q”, “G” seslerine quralǵan jańiltpash úlgileriniń tómendegidey túrlerinde ushirasadi .
Qirda qiriq qirǵawil,
Qiriq qirǵawil ishinde,
Qiriq jil qisir qalǵan,
Qizil, qil quyriqli qirǵaiwil
Jańiltpashlar ásirler dawaminda xaliq tárepinen jiynaqli, kórkem hám mazmunli etip islenip, jiynalip kelgen .
Apam koylegime jana jaga saldi,
Jana jagani jana saldi.
Jańiltpashlar balalardiń sóylew tilin shiniqtiriw ushin islegen xaliq pedagogikasindaǵi tásirshen usillardan biri. Ol tek tildi jatliqtiriw menen sheklenbey, tez túsinip yadlap aliw boyinsha kónlikpeler de beredi. Bala tilin jatliqtiriwi ushin oni shúljiń boliwdıń saqlandiriwi menen birlikte xaliq leksikasiniń sózlik fondıń, sostavin úyretedi, sóz bayliǵin kúsheytedi. Usi jańiltpashlar arqali jas áwlad jámiyetlik qubilislardi taniwǵa, tábiyatti súyiwge, oylanip sóylewge, sózdi aniq, naqma-naq jaǵimli, ótkir aytiwǵa qáliplesedi.
Balalardiń sózlik qorin bayitiwda xaliq pedagogikasiniń áhmiyetin joqaridaǵi misallar menen kórip óttik. Tárbiyashilar tek til ósiriw sabaǵinda ǵana emes, al bos waqitlarda da, qolayli kelgen payitlardiń hámmesinde de naqil-maqallardan uqipliliq penen paydalana biliwleri kerek, sonda naqil-maqallardiń mánisin hám áhmiyetin tez túsinip ózlestirip baradi
Xaliq erteklerin oqip bermesten oni aytip bergen maqul boladi. Gúrrińetip beriw xaliq erteklerin aytip beriwdiń dástúriy joli.
Qosiqlardi yaddan oqiw usinis etiledi. Tárbiyashi qosiqti yaddan oqiw waqtinda kitap penen isi bolmaydi, ol balalardıń qosiq mazmunıńiń qalay etip qabil etip atirǵanliǵin jeńil baylay aladi.
Illyustratsiyalardi kórsetiw. Mektepke shekemgi tárbiya jasindaǵi balalarǵa mólsherlengen kitapta álbette, boladi. Illyustratsiya teksttińbelgili bir bólimine baylanisli, qandayda waqiyani túsindiriwshe súwret bolip tabiladi. Balalar kitabinda illyustratsiya tekst penen bir orinda turadi, sebebi, balanińózi kitapti oqiy almaydi. Kim tap bolsa oǵan aldıńnan súwreti menen múrájáát qiladi. Balalar kitaptaǵi barliq súwretlerdi kózden keshirgeni menen ondaǵi ayirim súwretlerdiń mazmunıń toliq ańlay almaydi. Olardiń arasinda diqqati turaqli bolmaǵan balalarda ushirasip turadi. Balalardi illyustratsiyani uzaq waqit diqqat penen kózden keshiriwge, olardaǵi kitaptaǵi qaharmanlar hám basqalardi tanip qaliwǵa úyretiw lazim.
Balalar menen qosiq yadlaw.
Kishkeneler ushin shiǵarilǵan kórkem shiǵarmalardiń kópshiligi qosiq formasinda jazilǵan. Balalar ushin jazilǵan qosiq shiǵarmalari mazmuni óziniń xarakterine qaray hár túrli boladi. Baǵdarlamada kórsetilgen ádebiyatlar diziminen paydalaniw maqul keledi.
Yadlatiw ushin qosiq tańlaǵanda soni esapqa aliw kerek, qosiqtiń kólemi onsha úlken bolmawi kerek. Kishkene gruppalarda 1-2 punktten aspawi, úlken gruppalarda sál kóbirek boliwi múmkin. Balalar orta esap penen bir ayda 1-2 qosiqti yadlay aladi.
Máselen, ……….. qosiǵin yadlatiw.
Baǵdarlamaniń mazmuni: balalardi qosiqtiń mazmuni menen tanistiriw, oniń mánisin túsiniwge hám yadlawǵa járdem beriw.
Balalarda soylewdi rawajlandiriwdıń ózine tán qásiyetleri sóylew xizmetiniń teoriyaliq tiykarlari, jáne hárekettegi sóylep rawajlaniwin diagnostika túrli táreplerin rawajlandiriw qurallari hám usillariniń qásiyetleri haqqindaǵi bilimlerdiń balalar menen til quraminda mámlege kirisiw nátiyjelerin ózine say tárizde analizlew hám bahalawǵa, bala tiline pedagogikaliq tásir kórsetiwdiń maqul sistemasin tańlaw hám ámelde qollaniwǵa uqipli boliw.
Balalar tárbiyashilari sheshiwhi tiyis bolǵan máselelerden biri bul balalardiń sóylewine erisiw bolip tabiladi. Tuwri sóylew tińlawshilar ushin túsinikli bolǵan mazmunli hám logikaliq sóylew bolip esaplanadi. Sóylewdiń mazmunliliǵi bala turmisiniń mazmunliliǵina baylanisli bolip tabiladi.
Qiziǵarli baqlawlar, tásir aliwlar, keshirmeler hám pikirlerdiń baylıǵı balaniń sóylewin bayıtadi. Anıq pikirlew ónimi bolǵan túsinikle sóylewge jeterli toliq hám logikaliq sóylew menen erisiledi.
Mektepke shekemgi jastaǵi balalardiń sóylesiw múnásibetleri eki formada ámelge asiriladi:
dialog-sóylesiw, yaǵniy juwap almasiw;
monolog-gúrriń, yaǵniy tińlawshilarǵa belgili dárejede keńirek maǵliwmat beriledi.
Balalarda bir-birewiniń juwaplarin tińlay biliwge hám oni toliqtiriwǵa hám dúzetiw qábiletlerine tárbiyalanadi. Solay etip mektepke shekemgi dáwirde balalar sóylewiniń úlken jolin basip ótedi.
Tárbiyashiniń balaniń sóylewine tásir etiwi hár túrli bolip tabiladi.
Arnawli shólkemlestirilgen jobali sóylesiwler jeke hám kollektiv túrde boliwi múmkin. Kollektiv sóylesiwler kishkene hám úlken gruppalarda úlken áhmiyetke iye boladi. Olar balalardi bir-birine jaqinlastiradi, olardińminez-qulqin qáliplestiredi.
Balalar sizǵan súwretlerdi, kitaplardi birgelikte kóriw baylanisli qurali bolǵan sóylewdi ósiriw usillarinan biri bolip tabiladi. Sóylesiwdiń ósiwinede ”Sem`yaǵa”, ”Baqshaǵa”, ”Maganizge”. Keyinrek, “Mektepke” siyaqli rolli oyinlar úlken áhmiyetke iye. Sóylesiwdi payda etiw shiniǵiwlardi da alip bariladi.
Bunda sawbetler, didaktikaliq oyinlar, súwretler menen islesiw úlken rol oynaydi.
Sáwbet
Mektepke shekemgi jastaǵi balalar menen sáwbet alip barganda olardıń sozlerdi qalay aytip atirganıńa itibar qratailadi.
Sáwbet tárbiyalawshi bilim beriwdińbasqa metodlari menen birge balalardi tárbiyalaw hám olarǵa konkret tálim beriwdińwaziypalarin sheshiwde jaqinnan járdem beredi.
Sáwbet arqali tárbiyashi balalardińbaqlaw, ekskursiya dawaminda toplaǵan tájiriybelerin sistemalastiradi hám bekkemleydi.
Sáwbettiń soraw-juwap xarakteri balalarda sóylew uqipliliqlariniń payda boliwina járdemlesedi.
Sáwbet dep, tárbiyashiniń gruppadaǵi hámme balalar menen qandayda bir teme ústinde shólkemleskenlik túrli sóylesiwine aytiladi.
Sáwbettiń temasi balalar jasina tuwri hám qiziǵarli boliwi hám sotsialliq turmistaǵi waqiya hám hádiyselerdi sáwlelendiriwi kerek. Máselen, “Biziń baqshámiz”, “Ózbekstanniń bayramlari” h.t.b.
Ásirese balalardiń miynetleri súwretlengen gúrrińler úlken pedagogikaliq áhmiyetke iye.
“Biz anamizǵa qanday járdem beremiz?”.
Sáwbet dawaminda tárbiyashi balalardiń kórgen bilgenleri tuwrali tálim beredi.
Sáwbetti ótkermesten aldıń tárbiyashi aldıńan plan dúzedi. Sáwbettiń temasi, oniń mazmuni balalardiń jasina, olardiń psixologiyaliq ózgesheliklerine say keliwi tiyis.
Sáwbette paydalanatuǵin tiykarǵi usil bul soraw beriw bolip esaplanadi. Sorawlardi hár túrli gruppalarǵa ajiratiw múmkin.
1. Predlmettiń ati, oniń xarakterli bólimlerin aniq aytip beriwshi bul ne, bul kim, qansha h.t.b. sorawlar beriw kerek.
2. Waqiyalar arasinda áhmiyetli baylanislardi aniq aytip beriwge járdemlesiwshi “ne ushin?”, “nege?” - degen sorawlardi beriw kerek.
3.Ob`ektlerdi salistiriwshi sorawlar.
Máselen, “Tramvay trolleybus, avtobus, poezd samolyot bir- birinen nesi menen pariqlanadi?”, “Pomidor qiyardan nesi penen pariq qiladi”.
4. Sorawlar tiykarǵi, járdemshi hám eske túsiriwshi sorawlarǵa bólinedi. Eger balalar tiykarǵi sorawlarǵa juwap beriwge qiynalsa, pedagog járdemshi sorawlardan paydalaniwi tiyis.
Sáwbette oyin hám emotsional xarakterge usillardan paydalaniw múmkin.
Bul usillarǵa úlken bolmaǵan awizeki oyinlar, oyin shiniǵiwlari, jumbaqlar, kórkem shiǵarmalardi tińlaw, muzika tińlaw kiredi.
Hár bir sáwbette kórgizbeli qurallardan, úlken súwretlerden, tábiiy buyimlardan paydalaniw múmkin. Sáwbettiń aqirinda álbette juwmaq shiǵariladi.
Aziq awqat haqqindaǵi sáwbet (úlken gruppa).
Baǵdarlamaniń mazmuni: balalardiń yadıńda awqatlardiń atlarin bekkemlew, olarǵa aziq-awqatliq ónimler tuwrali túsinikler beriw.
Tayarlaw gruppasi menen ana sháhár haqqinda sáwbet ótkeriw múmkin.
1. Sáwbetti baslaw.
2. Qala nesi menen dańqli.
3. Sháhárdiń diqqatqa ilayiq jerleri.
4. Biziń qalada adamlar qay jerde dem aladi, balalar ata-analari menen qay jerde boladi.
5. Sáwbettiń aqiri. Ana sháhár haqqinda súwretlerdi kóriw hám klassifikatsiya etiw.
Kórkem shiǵarmalari sahnalastiriw.
Házir mektepke shekemgi jastaǵi balalar ushin sahnalastiriwdińbir neshe turi bar: dralamlastirilǵan oyin, quwirshaq teartdiń hár turli túrleri, diafil`mler. Bazi bir sahnalastirilǵan oyinlar radio hám televidenie arqali beriledi. Balalar baqshasinda quwirshaq teatrdan, ádettegi barmaqli quwirshaq teatrdan, ádettegi oyinshiqlar teatri, barmaqli teatr, kólenke teatrdan keń paydalaniladi.
Oyinshiqlar teatri ballaar teatrinda keńtarqalǵan túri bolip tabiladi.
Kóleńke teatri quwirshaq teatriniń ózine tán bir turi bolip tabiladi. Kóleńke teatri ushin ekran hám siluetler kerek. Ekran taxta rama 1 metr, boyi 60 santimetr, tómengi taxtasha 10 santimetr bolip juqa aq mata menen tartiladi. Kóleńke teatri ushin terezeden túsetuǵin jaqtiliq yamasa elektr lampochkasi kerek.
Kishkene gruppalarda radio essitiriwlerden paydalanilmaydi.
Sóz adamlardıń til arqalı baylanısıwı bolıp esaplanadı.
Hár bir adamnıń óz sózi bar. Biraq, áne, sol sózdi bir neshe tilde túsindiriw múmkin. Til jámiyetlik qubılıs bolǵanlıǵı ushın da ol adamlarda erkin halda payda boladı.
Til tariyxıy rawajlanıw dawamında adamlardıń sóz arqalı baylanısıwı protsesinde júzege kelgen hám rawajlanǵan. Mektepke shekemgi tárbiya jasındaǵı balanıń sózi sırtqı dúńya menen baylanısqan halda úsh wazıypanı atqaradı: 1) kommunikativlik; 2) biliw; 3) tártipke salıw.
Sózdiń kommunikativlik wazıypası balada júdá erte boladı. Balanıń dáslepki aytqan birinshi sózi kommunikativlik wazıypanı atqaradı. Sońbolsa ol balanıń átirapındaǵı adamlar menen qatnas jasaw zárúrligi artıp barǵan sayın sóz retinde jetilisip baradı. Eki jastan baslap bala óziniń tilek-ótinishin átirapındaǵı adamlarǵa túsinikli etip ayta aladı, ózine qarata aytılǵan sózdi, sózlerdiń mánisin túsine baslaydı.
Úsh jastan sońbala ishki sózdi iyeleydi. Usı waqıtta sóz ol ushın qatnas quralı bolıp qalmastan, al basqa wazıypanı-biliw wazıypasın atqara baslaydı: jańa sózler menen sóz túrlerin ózlestirip, qorshaǵan ortálıq, predmet hám qubılıslar, olardıńarasındaǵı óz-ara baylanıslılıq haqqındaǵı túsiniklerin keńeytedi.
Bala sózdiń kommunikativlik hám biliw wazıypası menen birge minez-qulqın tártipke salıwshı sózdi de iyeley baslaydı.
Sonı da atap ótiw kerek, balaǵa qaratılǵan sóz onıń minez-qulqın tártipke salıp turıwshı, islenetuǵın jumıslardı rejelestiriwge shaqırıwshı qural bolıp tabıladı.
Biz sóylew arqalı, yaǵnıy til quralı menen hár qıylı pikirler júritemiz. Oy-pikir barlıq waqıtta til arqalı anıqlanadı. Til hám oy-pikir óz-ara tıǵız baylanısqan protsess. Sol ushın da pikirdiń reallıǵı (anıqlıǵı) tilde kórinedi, dep aTálıwı biykar emes. Oy-pikirdiń jetilisiwi protsesinde sóz-húkim, juwmaq shıǵarıw hám túsinik túrlerinde kózge taslanadı.
Demek, adamlar tildiń járdeminde ózlerinen burın jasaǵan adamlardıń turmısın, bolıp ótken waqıyalar menen hádiyselerdi bilip aladı. Sonıńmenen birge, ózleri jasap atırǵan dáwirde bolıp atırǵan waqıya hám hádiyselerdi, jańalıqlardı úyrenip, bilip aladı.