Balalardıń tilin ósiriw

Pаydаlаnılǵаn ádеbıyatlаr:

1. 
   Ózbekstan Respublikası Prezidentiniń «2017-2021 jıllarda MSH tálim sistemasın jánede jetilistiriw is-ilajları haqqında”ǵı 2016 jıl 29 dekabrdegi PQ-2707-sanlı qararları.
   
2. 
   «MSH tálim sistemasın túpten jetilistiriw is-ilajları haqqında»ǵı 2017 jıl 9 sentyabrdegi PQ-3261-sanlı qararları.
   
3. 
   MSH tálim sistemasın basqarıwdı tu’pten jetilistiriw is-ilajları haqqında”ǵi 2017 jıl 30 sentyabrdegi PF-5198-sanlı farmayishı.
   
4. 
   Kаrımоv I.А. Bаrkоmоl аvlоd Ózbеkıstоn tаrаqqıyоtınıng pоydеvоrı.Tоshkеnt-1997.
   
5. 
   Jumаshеvа G.Х., Bаrıbınа I.S. Bаlаlаr turmısındа хаlıq dórеtpеlеrı. Nókıs- 1995.
   
6. 
   Nе’mаtоv Z., Qаdırоv Х. Kıshkıntоylаr nutqını óstırısh. Tоshkеnt - 1995.
   

7. Qutlımuratov B. Qaraqalpaq tılın oqıtıwdıń ayırım máselelerı. Nókıs, 1992
8. Nematov X., Ǵulomov A., Zıyadova T. Bolalar sóz boylıgını óshırısh. T- 1996


21-tema. Sáwbet túrleri hám onıń mazmunı.
Reje:
1. Sáwbettiń túrleri
2. Sáwbet mazmunı hám temaları.
3. Sáwbette úyretiw hám tárbiyalaw usılları


1. Sáwbettiń túrleri
Sáwbet tiykarınan 3 túrli boladı:

1. 
   Kirisiw sáwbeti.
   
2. 
   Sayaxat hám baqlaw jolı menen ótkiziletuǵın sáwbet.
   
3. 
   Juwmaqlawshı sáwbet.
   

Kirisiw sáwbeti. Bul sáwbet túrinen balalardı sayaxatqa alıp barıwdan aldıń yaki balalarǵa oqılǵan kórkem shıǵarmalardı qayta gúrriń qıldırıwdan aldıń paydalanıladı. Máslen, 6 jaslı balalar menen «Pomidor otırǵızdıq» temasında sáwbet ótkiziwde (pomidor otırǵızılǵan jerge alıp barıwdan aldıń) tárbiyashı balalardı gruppa xanasına toplap, qısqasha kirisiw sáwbetin ótkizedi, kirisiw sáwbeti dawamında balalarǵa tómendegi sorawlardı beredi:
- Balalar, qáne eslep kóriń, biz sizler menen túbektegi pomidor nálin jerge (qarıqlarǵa) qashan ekken edik?
- Kimniń náli qay jerge egilgenıń tez bilip alıw ushın qanday belgi qoyǵan edik?
- Pomidor jaqsı ónim beriwi ushın oǵan qanday kútim kerek?
- Pomidorǵa suwdı ne menen quyıw jaqsı – leykada ma yaki shelekte me?
Balalar juwaptan soń tárbiyashı olardan tolıqtırıp, sonday deydi: - Durıs, balalar, biz úsh kún aldıń gruppamızdıń jerine túbektegi pomidor nállerin ekken edik. Hár kim óz nálin kútip qarawı ushın hár bir nál kimdiki ekenligin bildiriwshi uzın shópti túbek qasına (ishindegi qumǵa) suǵıp, oǵan balalardıń ismlerin jazıp qoyǵan edik. Mine búgin biz sizler menen jerge egilgen pomidor nállerimizdi kútiw ushın baramız hám ol jerde kimniń náli qanday kógergenıń, oǵan qalay suw quyıwdı, qalay tógin salıwın baqlaymız. Mine, men pomidor nállerine suw quyıw ushın leykalardı tayarlap qoydım. Leykalardan quyılǵan suw tap jamǵırǵa uqsap túsedi. Bul nál tamırlarınıń átirapın jumsartıwǵa, tamırdıń jaqsı rawajlanıwına járdem beredi. Házir hámmeńiz kiyimlerińizdi kiyip alıp, ekewden qol uslasıp, egin maydanımızǵa barıwǵa tayarlanasız.
Baqsha dálizinde shawqım qılmastan, basqa gruppalardıń shınıǵıw ótkiziwge kesent bermesten, áste júremiz.
Sayaxat yaki qanday da bir nárseni baqlaw dawamında sáwbet ótkiziw. Balalardı pomidor náli egilgen jerge alıp barıp, pomidor náliniń ósiwin baqlaw hám onı qalay kútiw kerekligi tuwralı sáwbetti tárbiyashı tómendegi sorawlar tiykarında dawam ettiredi:
- Balalar, biz házir qay jerge keldik?
- Kimniń náli qay jerge egilgenligin qalay bilip alamsız?
- Pomidor náli jaqsı ósiwi ushın ne qılıw kerek?
- Nállerdi kútip qaraw qalay ámelge asırıladı?
- Ne ushın ósimlikke ızǵarlıq (suw) kerek?
- Suwdı ne menen quyǵan jaqsı? Ne ushın? (Bir balaǵa leykanı beredi, ol óz náline suw quyadı.)
- Ne ushın nálge azıq beriledi? (Tárbiyashı nálge aldıńnan tayarlap qoyılǵan tógindi salıp kórsetedi hám ústinen leyka menen suw quyadı.)
- Nálge ne ushın quyash nurı kerek?
- Basqa otlardıń nál ushın qanday zıyanı bar?
Sonnan keyin tárbiyashı balalardıń juwabın tolıqtırıp, sáwbetti pomidor haqqındaǵı qosıq aytıp beriw menen tamamlaydı:
Japıraqlar astınan,
Qarasam qıyalap.
Úzgińiz keler,
Tańda saylap.
Qáleń salat qılıń,
Qáleń awqatqa salıń.
Ishteyin ashqım keler,
Ǵarrı hám jastıń.
Tárbiyashı shınıǵıwdan soń balalarǵa óz nállerine tógin hám leykadan suw quyıwdı aytadı, ózi bolsa tapsırmanı balalar qalay orınlap atırǵanın baqlap baradı, kerek bolsa, járdem beredi.
Juwmaqlawshı sáwbet. Bul sáwbet túri balalardıń kórgen-esitken nárseleri haqqındaǵı bilimlerin anıqlaw hám onı bekkemlew maqsetinde ótkiziledi.
Tárbiyashı balalardı pomidor náli egilgen jerge aparıp kórsetip, náldi qalayınsha kútiw kerekligi hám bul jumıs neden ibarat ekenligi haqqında sáwbet ótkizip, kútim jumısları islenip aradan bir hápte ótkennen keyin, «Biz pomidor nálin qalay ektik hám kútim berdik» temasında juwmaqlawshı sáwbetlesiwler ótkiziledi.
Usı sáwbet barısında balalarǵa tómendegi sorawlardı beriw múmkin:
- Ol jerde biz neni baqlaǵan edik?
- Biz túbektegi pomidor nálin qaerge ekken edik?
- Hár kim óz náli qasına qanday belgi qoyǵan edi? Bunı ne ushın qılǵan edi?
- Ne ushın pomidor náline tógin salınadı?
- Nálge suwdı ne menen quydıńız? Ne ushın leykada suw quydıńız?
- Pomidor nálleri ushın quyash nurı ne ushın kerek?
- Pomidor jaqsı ósiwi ushın onı nelerden tazalaw kerek?
- Pomidor qashan egiledi? Ol qashan pisedi?
- Biziń egin maydanımızda jáne qanday palız ónimleri bar? Olar ne ushın kerek?
Tárbiyashı balalar juwabın tolıqtıradı hám sáwbetti palız ónimleri haqqındaǵı qosıqlar yaki tapsırmalar aytıw menen tamamlaydı.
Hár bir sáwbet 3 bólimnen ibarat boladı:
1) sáwbetti baslaw; 2) sáwbettiń barısı; 3) sáwbetti juwmaqlaw.
Sáwbet shınıǵıwın shólkemlestiriwde tiykarǵı orındı sáwbetti baslaw bólimi iyeleydi. Sáwbetti baslawda balalar itibarı qanday da bir zat yaki súwretti kóriwge yaki bolmasa, olarǵa tanıs bolǵan hádiyselerdi eslewge qaratıladı. Bazı jaǵdaylarda sáwbetti tómendegi gáplerdi aytıw menen de baslaw múmkin: «Men kóbinese oylap qalaman, balıqlar akvariumda ózlerin qalay sezedi eken…», «Búgin men avtobusta emes, trolleybusta keliwime durıs keldi hám sonda oylap qaldım, meniń balalarım qanday transportlarǵa miniwi kerek ekenligin bile me eken?», «Balalar, kim biledi, meniń qolımdaǵı ne?» Bazı jaǵdaylarda tárbiyashı sáwbet temasına jaqın bolǵan jumbaq yaki qosık aytıp beriwden de baslawı múmkin.
Sáwbet shınıǵıwınıń barısında tárbiyashınıń túsindiriwi, kórsetpesi, bergen sorawları tiykarǵı orındı iyeleydi. Sáwbet ushın sorawlardı durıs tańlay biliw júdá zárúr. Sorawlar balalarǵa túsinikli bolıwı lazım. Sonıń ushın balalarǵa beriletuǵın sorawlardı dúziwde tárbiyashı aldına tómendegi Tálaplar qoyıladı:
1. Soraw anıq hám ápiwayı bolıwı kerek.
2. Sorawdı dúziwde tárbiyashınıń ózi balalardan qanday juwap shıǵıwın kóz aldıńa keltiriwi lazım.
3. Balalardıń pikirlewi túrlishe bolıwın esapqa alıp, tárbiyashı járdemshi sorawlar beriw arqalı tiykarǵı sorawdıń mazmunın balalarǵa túsindiriwi lazım.
Máselen, balalardıń aspaz miyneti haqqındaǵı túsiniklerdi anıqlaw hám bekkemlew maqsetinde tárbiyashı olardı asxanaǵa alıp baradı hám aspazdıń jumısın qadaǵalaw barısında balalar menen sáwbet ótkizedi. Bunıń ushın sáwbet alıp barıw protsesinde tómendegi sorawlardı beriw múmkin:
- Biz házir qaerge keldik?
- Asxanada kimler isleydi?
- Olar qanday jumıslardı alıp baradı?
- Qanday awqatlardı tayarlaydı?
- Nelerdi quwıradı?
- Nelerdi qaynatadı?
-Házir qanday awqatlardı tayarlap atırsız?
- Bul awqatlardı pisiriw ushın qanday ásbaplar kerek boladı?
- Awqat tayarlaw ushın qanday azıqlıq zatlar kerek?
-Aspaz awqattı kimler ushın tayarlaydı?
- Qáne aytıńız-shı,aspaz miyneti jeńil me yaki awır ma?
Tárbiyashı sáwbetti jumbaq, qosıq, maqal, qosıq aytıp beriw, sáwbet temasına tiyisli súwretlerdi kórsetiw, tárbiyalıq pazıyletlerin (ádeplilik sıpat) tárbiyalawǵa qaratılǵan logikalıq juwmaqlar menen tamamlanadı.