Balalardıń tilin ósiriw

3. Sáwbette úyretiw hám tárbiyalaw usılları
Sáwbette tiykarǵı úyretiw usılı sorawlar beriw. Mazmunı hám forması jaqtan hár qıylı quramalılıqqa iye bolǵan sorawlardan paydalanadı. Ásirese, balalardan juwmaq shıǵarıwdı, ob`ektler ortasındaǵı baylanısıwdı anıqlawdı Tálap etiwshi sorawlar júdá zárúr áhmiyetke iye. Sonday-aq, ob`ektlerdi salıstırıwdı Tálap etiwshi sorawlar da óz qunına iye. Máselen: tramvay trolleybustan nesi menen parıqlanadı? Qaysı palız ónimlerin shiykiley, qaysıların pisirilgen, qaysıların quwırılǵan halda jeymiz?
Bahalawshı sorawlar balalardı aktivlestiriwge járdem beredi. Máselen, suyıq awqatlardıń túrleri haqqındaǵı sorawlarǵa dáslep juwap beriwshiler júdá kóp boladı. Biraq, awqattıń 3-4 túrin aytqannan soń, balalar aytılǵan suyıq awqat túrlerin tákirarlay baslaydı: máshaba, kapusta shorpa. Bul halda tárbiyashı sorawdı basqasha kóriniste bergeni maqul. Kimge qaysı suyıq awqat kóbirek unaydı? Jáne júdá kóp balalar juwap beriw ushın qol kóteredi: makaron sorpa, gorox sorpa, quwırma sorpa hám t.b. lar.
Balalarǵa ana tilin úyretiwde, sózlikti aktivlestiriwde sáwbettiń áhmiyeti júdá úlken. Sáwbette sózlik isiniń túrli usılların paydalanıw múmkin. Tárbiyashınıń ayırım sózlerdiń áhmiyetin (geyde kelip shıǵıwın da) túsindiriwi júdá orınlı. Máselen, azıq-awqatlar haqqındaǵı shınıǵıwdıń barısı protsesinde tárbiyashı sonday túsindiredi: «Awa, bul azıq-awqatlar muzlatqıshta saqlanadı. Olarǵa suwıq jay kerek. Olar aynıp qalmawı ushın muzlatqıshta saqlanadı». «Durıs, bul arnawlı xana, ol «zat saqlaytugın xana» dep aTáladı. Zat saqlaytuǵın xanada azıq-awqatlar saqlanadı. «Zat saqlaytugın xana» sózin este saqlań. Sózlik isinde sózlerdi tárbiyashı menen birgelikte xor bolıp tákirarlawdan paydalanıladı. Sonday-aq, jańa yaki aytılıwı qıyın sózlerdi (motoroller, trolleybus, kiriptiken hám t.b.lar) tákirarlaw múmkin.
Shınıǵıwlarda balalardıń aktiv qatnasıwın támiyinlew ushın olardı tárbiyashıǵa hám óz doslarına sorawlar beriwge úyretiw kerek. Sebebi balanıń soraw beriwi olardıń dıqqatın turaqlastıradı, qızıǵıwshılıǵın ósiredi. Bunıń ushın tárbiyashı sáwbet protsesinde balalarda payda bolǵan sorawlarǵa úlken itibar beriwi kerek. Olardı xoshámetlewi, baqlawları, qızıǵıwshılıǵın atap ótiwi lazım. Tárbiyashı balalardı sorawlarǵa sózler yaki buwınlar menen ǵana juwap beriwge úyretip qalmay, al óz pikirin keńirek bayan etiwge de úyretip baradı. Bunıń ushın bir-birine baylanısqan 2-3 soraw beriw usılınan paydalanadı. Máselen: Biziń sheshiniw xanamız haqqında aytıp ber. Ol qanday? Topar xanasınan nesi menen parıqlanadı? Ol jerde qanday úskeneler bar hám olar ne ushın kerek?
Balalar pikiriniń tolıq emesligi kórsetpe beriwdi Tálap etedi: keńirek sóylep ber; óziń esle hám hámmesi haqkında aytıp ber hám basqalar. Sáwbetlesiwde oyın hám emotsional` xaraktedegi usıllardan paydalanıw da jaqsı nátiyjeler beredi: sóz oyınları, «Solay ma yaki solay emes pe?», «Masqarapaz úyrenip atır» kórinisindegi oyın-shınıǵıwları, jumbaqlar, muzıka tıńlaw, kórkem shıǵarmalardı oqıp beriw. Tárbiyashı derlik barlıq sáwbet shınıǵıwlarında kórgizbeli qurallardan paydalanadı. Onıń maqseti – balalar dıqqatın toplawǵa járdem beriw, bilimlerin anıqlaw hám bayıtıw, hár túrli analizatorlar qatnasında sáwbetlesiwde qatnasıwın jeńillestiriw. Sáwbetlesiw shınıǵıwlarında paydalanılatuǵın buyımlar (materiallar) xarakteri tárepinen júdá hár qıylı. Máselen, buyımnıń ózi, oyınshıqlar, súwretler, iri kólemdegi súwretler yaki illyustratsiyalar, ámeliy kórkem óner úskeneleri. Sáwbettiń kirisiw bóliminde paydalanılatuǵın kórgizbeli qural balalar dıqqatın toplawǵa, olardıń bilimlerin janlandırıwǵa (bayram haqqındaǵı sáwbette bayram quralları, balalardıń úydegi turmısları haqkındaǵı sáwbette «Shańaraqta» atlı súwret) járdem beredi.
Shınıǵıwdıń barısında paydalanılǵan kórgizbeli qurallardan balalardıń bilimin anıqlaw, dıqqatın aktivlestiriw, shınıǵıwdıń aqırında bolsa emotsional` keypiyatın júzege keltiriw maqsetinde paydalanadı.
Tálimiy oyınları hám olardıń balalar sóylesiw tilin ósiriwdegi áhmiyeti. Kishi toparlarda balalardı sóylesiwge úyretiwde shınıǵıwdıń oyın formalarınan paydalanıladı. Bul shınıǵıw túrine balalardıń til aktivligi (sorawlarǵa juwap beriwi) tiykarǵı orındı iyeleydi. Tálim oyınlar kóbirek quwırshaqlar menen alıp barılıp, bunda tárbiyashı quwırshaq qatnasıwında onsha úlken bolmaǵan inssenirovkanı oynaydı, máselen: jańa quwırshaq penen ushırasıw, quwırshaq aspaz hám t.b. Quwırshaqlar menen birge ótkeriletuǵın tálim oyınlarda tárbiyashı balalar menen quwırshaq atınan sóylesedi, yaǵnıy balalarǵa sorawlar beredi, ózi soraw berip, ózi juwap qaytaradı. Sóylesiwdiń bunday forması balalar qızıǵıwshılıǵın asıradı, sóylew tilin aktivlestiredi. Balalar tárbiyashınıń hár bir háreketin qızıǵıw menen baqlaydı, túsindiriwlerin, sorawların hám juwapların dıqqat penen tıńlaydı hám ózleri de sorawlar beriwge háreket etedi.