Balalardıń tilin ósiriw

Balalar sóz xorın bayıtıwda stol ústinde kózden keshiriletuǵın mayda súwretler hám jaqsı kórgizbeli material retinde xızmet atqaradı. Tárbiyashı shınıǵıw ushın tarqatpa súwretler toplamın, illyustratsiyalardı, otkrıtkalardı tańlawı zárúr. Kishi gruppalarda bunday súwretlerdi kózden keshiriw 5-10 minut dawam etedi. Bala bul waqıt ishinde bir qansha súwretlerdi kózden ótkerip, olardıń atların aytıwǵa úlgeredi. Usı shınıǵıw túrin tárbiyashı tómendegishe shólkemlestiriwi múmkin. Bunda balalar tárbiyashınıń berilgen tapsırmanı qalay orınlawı kerek ekenligin kórip turıwı ushın, olar qolaylı otırǵızılıwı kerek. Sonnan keyin tárbiyashı balalarǵa jup súwretlerden tarqatıp beredi (ekinshi stol ústine jayıp qoyıladı) hám tapsırma beredi: qolıńızdaǵı súwret belgisine qarap (reń, forma hám t.b.) súwrettiń jubın saylap alasız. Soń tárbiyashı basqa súwretlerdi tarqatıp shıǵadı yamasa qolındaǵı súwretlerdi almastırıp shıǵıwdı usınıs etedi. Bunıń ushın tárbiyashı «Kettik-kettik» oyınan paydalanıwı múmkin. Tárbiyashı «kettik-kettik» dewi menen bala qolındaǵı súwretti teris awdarıp qoyıp, stol ústinde turǵan (teris tárepi menen qoyılǵan) súwretke jaqınlasadı, tárbiyashınıń «Toqta!» degen buyrıǵı boyınsha háreketin toqtatıp, sol súwretke jaqın bolǵan (teris tárepi menen qoyılǵan) súwrettiń oń tárepin qaratıp qoyadı hám onıń atın, belgilerin hám t.b. aytıp beredi.
Sonıń menen birge, jańa oyınlar, yaǵnıy loto, kubikler menen oynamastan dáslep (oyınlardı oyın múyeshine qoyıwdan aldın) olardı kózden keshiriw shınıǵıwı shólkemlestiredi. Bul shınıǵıwda balalar menen barlıq súwretlerdiń atamaları anıqlanadı hám bul oyınlardan (loto hám kubiklerden) paydalanıw qaǵıydaları, olardı saqlaw hám t.b. tuwralı túsinikler beriledi.
Úlken jastaǵı balalar gruppalarında súwretlerdi kózden ótkeriw menen bir waqıtta, uqsas buyımlardı toparlastırıwǵa, olar boyınsha tapsırmalar dúziwge hám soǵan uqsas quramalı tapsırmalardı orınlawǵa úyretiledi. Máselen, «Hár kim óz ornına» (mektepke tayarlaw gruppası ushın), «Tez juwap ber», «Atel`e» (tigiw ustaxanası), «Taza úyge kóshemiz» hám t.b. oyınlar. Tómende túrli jas gruppalarında súwretlerdi kózden ótkeriw hám ol haqqında sáwbetlesiwlerdiń islenbelerinen mısallar keltiremiz.
Ekinshi kishi topar. Shınıǵıw teması. «Qısta seyilde» degen súwretti kózden keshiriw. («2-3 jaslı balalardıń túsinigin keńeytiw hám sóylew tilin rawajlandırıw ushın súwretler atamasındaǵı seriyalı súwretler. Avtorlar: İ.Radina hám V.İezikeeva)
Nariman Orifjonovtıń «Qısta» qosıǵın yadtan aytıp beriw.
Maqset. Balalar tárepinen súwretti kózden keshiriw, sorawlarǵa juwap beriw, ápiwayı juwmaqlar shıǵarıw, pedagogtıń súwret boyınsha dúzgen gúrrińinde jasaw, jawadı, suw shıǵırı, ushqın, tóbeshik, sırǵanaq sıyaqlı sózlerdi kirgiziw, kórkemlep oqıw ústinde shınıǵıw islew.
Shınıǵıwdıń barısı. «Háwlide qıs». «Kóshede qar, - deydi tárbiyashı. – Shanada ház etip ushıw múmkin?»
- «Ayaz baba soǵıw múmkin, qar urıspaq oynaw múmkin», - dep aytadı balalar. «Qáleysizbe, házir men sizlerge qısta seyilge shıqqan balalardı kórsetemen», - deydi tárbiyashı balalardıń tilegin anıqlaw maqsetinde. Tárbiyashı taxtaǵa teris qaratıp ildirilip qoyǵan súwrettiń oń tárepin qaratıp, balalar dıqqatın qaratadı, súwretti jaqsılap kórip alıw ushın azmaz waqıt beriledi hám balalardıń tásirleniwlerin tıńlaydı. Tárbiyashı súwrettegi kórinis boyınsha túsinik berip ketedi: - Bul súwrette úlken jastaǵı bala óz úkesin shanaǵa mingizip, qar ústinde aylandırıp júr. Balalardan soraydı: «Sizler qalay oylaysız, úkesi bunnan quwanıshlı ma? Ne ushın?» Juwaplardı tıńlaydı, anıqlıq kirgizedi, qaytadan sorawlar beredi: «Kishkene qızlar ne qılıp atır?» Juwaptı tıńlap, balalar dıqqatın shanada otırǵan oyınshıq ayıw balasına qaratadı: «Kishkene qızlar, oyınshıq ayıw balasın ne ushın soǵıp atır?» Balalardıń buǵan sáykes juwapların anıqlaydı. «Oyınshıq ayıw balası shanada otırǵısı kelmey atır, qaysarlıq qılıp atır», dep túsinik beredi tárbiyashı. – «Sizler ne dep oylaysız, kishkene qızlar oǵan ne dedi eken?»
Tárbiyashı balalarǵa qısta hámme jer sulıw kóriniske enedi dep qıs paslı haqqında túsinik berip ótedi. «Qar tınbastan jawıp atır, qar ushqınları kóz ashtırmay aylanıp, jerge túsip atır». Sońın ala tárbiyashı balalarǵa keyingi gúrrińdi tıńlawdı usınıs etedi: «Qıs. Qalıń qar jawıp atır. Balalar kóshede seyil qılıp júr. Úlken bala úkesin shanada, qar ústinde aylandırıp júr. Úkesi júdá quwanıshlı. Kishkene qızlar ózleri menen oyınshıq ayıw balasın seyilge alıp shıqqan». Kishkene qızlar oǵan: «Házir, ayıwjan, bizler saǵan qardan sırǵanaq soǵıp beremiz hám seni onıń ústinde ushıramız. Sen tóbelikten shanada ushıp, tómenge túseseń. Házir bolsa shanada otırıp tur», - deydi. Tárbiyashı gúrrińin jáne bir márte tákirarlaydı. Balalar tárbiyashıǵa ayırım jerlerin aytıp járdem berip turadı. Sońın ala tárbiyashı balalarǵa N.Orifjonovtıń «Qısta qosıǵın yadtan aytıp beredi:
Júdá házlik qıs,
Karları – gúmis.
Aq kiygen átirap,
Kıs hawası sap,
Shana ushamız,
Hesh sharshamaymız biz.
Geyde qar urıspaq,
Oynap, kim shaqqan
Bilip alamız,
Qayıl qalamız.