Balalardıń tilin ósiriw

2. Tárbiyashınıń óz sózin jetilistiriw ústinde islewiniń zárúrligi
Sózdegi kemshiliklerdi óz waqtında saplastırmawdıń nátiyjesinde jıllar ótiwi menen bul kemshilikler bekkemlenip, adamlar onı sezbey de qaladı.
Sózinde kemshiligi bolǵan tárbiyashı balalar menen islesiwi múmkin emes.
Kópshilik úlken jastaǵılardıń sózindegi kemshiliklerdi saplastırıw múmkin emes, dep esaplaydı. Biraq, bul nadurıs pikir. Óz sózi ústinde úzliksiz hám qatań túrde islegen tárbiyashı kemshiliklerin saplastırıwı múmkin. Ásirese, tárbiyashı óz sózinde juwısıńqı (s,z), shawqımlı (sh, j, ch), sonor (l,r) seslerdiń aytılıwına itibar beriwi kerek. Eger, sestiń aytılıwında kemshiligi bolsa, artikulyaciya apparatı bólekleriniń háreketine, sestiń aytılıwın jetilistiriwge járdem beretuǵın shınıǵıwlardı orınlaw kerek. Bunıń ushın arnawlı ádebiyatlardan paydalanıwı kerek. (T.B.Filicheva, L.S.Volkova, G. Chirkina, L.Mwminova, «Logopediya». T., «Oqituvchi», 1993., Q.Shodieva. «Maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalarni twǵri Tálaffuzga urgatish». T. «Oqituvchi», 1994).
Durıs dem alıw hám dem shıǵarıw ústinde islew. Tárbiyashı sóyleskende durıs dem alıp, demdi durıs shıǵarıwı sózdiń dawıslı, esitiliwsheń bolıwına járdem etedi. Ol normal jaǵdaydaǵı dawıs hám sestiń payda bolıwın támiyinleydi, sózdiń bir túrliligin hám ırǵaqlılıǵın saqlaydı, sózdiń mazmunlılıǵına qarap ses kúshi menen bálentligin ózgertiw imkaniyatın beredi. Sóylew processinde durıs dem shıǵarıwda kemshiligi bolǵan tárbiyashı úzliksiz túrde durıs dem shıǵarıwǵa járdem beriwshi tómendegi shınıǵıwlardı orınlap barıwı zárúr:
1. Tárbiyashı ózine qolaylı bolǵan halattı (tikeyip turǵan, shalqayıp jatqan, otırǵan halda) tańlaydı. Bir qolın qarnıńa, ekinshi qolın bolsa qapTáldan kókirek awzınıń tómengi bólegine qoyıp, murnı arqalı tereń dem aladı (bunda qarın joqarıǵa kóteriledi, aldıga shıǵadı, kókirektiń tómengi bólegi keńeyedi). Bul qarın menen kókirek awzına qoyılǵan qoldıń járdeminde seziledi-sol waqıttıń ózinde hawa erkin, bir tegis shıǵarıladı (qarın menen kókirek awzınıń tómengi bólegi aldıńǵı halatına qaytadı).
2. Murın arqalı qısqa hawa jutıp, onı 2-3 sekund dawamında ókpede uslap turıp, soń awız arqalı bir tegis sozıp shıǵarıw.
3. Awızdı ashqan halda qısqa dem alıw hám sozıp, qosıqqa uqsatıp únli seslerden (a,o.i,u) birewin aytıw.
4. Hár bir dem shıǵarıwda bir neshe únli (a---o---u) seslerdi aytıw.
5. Hár bir dem shıǵarıwda 3 ten 5 ke shekem sanaw (bir, eki, úsh…), sanawdı áste-aqırın 10-15 ke shekem jetkeriw. Hár bir dem shıǵarıwda kerisinshe (on tórt, on úsh, on eki) sanaw.
6. Hár bir dem shıǵarıwda (dáslep qısqa, soń sozıp) jańıltpash aytıp, bir sóz arasındaǵı irkilis waqtında hawanı jutıw (dem alıw):
a) Aq shaynekke kók qaqpaq, kók shaynekke aq qaqpaq.
b) Adamǵa sók shópshettirmesin, sók shópshettirse de, kóp shópshettirmesin.
d) Ayır atańdı júk qartaytar, semiz qoydı may qartaytar, úy qartaytar, búy qartaytar.
e) Kóp shımshıqlar gújimniń ústinde juǵırlasıp, bir shımshıqqa gújimdi shoqıtpaydı.
7. Hár bir dem shıǵarıwda janıp turǵan shámdı úplep óshiriw, shaqadaǵı japıraqlardı, erik gúlin, juqa qaǵazdan qırqılıp jipke dizilgen gúbelek túrlerin úplew hám taǵı basqalar.
Diksiya ústinde islew. Diksiya degende-taza, anıq, dál sózdi, sestiń aytılıwın túsinemiz. Jaqsı diksiyanı payda etiw ushın artikulyaciya apparatı bólekleriniń háreketlerin jetilistiriw hám bekkemlew kerek (erinlerdiń tómenge háreketleniwin, tildiń az háreketsheńligin hám basqalardı saplastırıw), durıs dem alıw hám shıǵarıwǵa áhmiyet beriw tiyis. Bul ushın tómengi jaq, til, erinlerdiń háreketin rawajlandırıwshı arnawlı shınıǵıwlardı orınlaw kerek. Tárbiyashı bul shınıǵıwlardı ayna aldıńda otırıp orınlaydı.
Tómengi jaqtıń bulshık etlerinıń háreket etiwin rawajlandırıw ushın tárbiyashı tómendegi shınıǵıwlardı orınlawı múmkin:
1. Tómengi jaqtıń tisler arasındaǵı aralıǵı eki barmak sıyǵanday bolǵansha erkin túrde qoyıw.
2. Hár bir dem shıǵarıwda únli seslerdi aytıw.
3. Únli seslerdi (a, o, u, i) dawıslap aytıw.
4. Hár bir dem shıǵarıwda bir neshe únli seslerdi birgelikte sozıp aytıw.
5. Únli seslerge bay maqallardı, jańıltpashlardı, jumbaqlardı, sóz oyınların aytıw.