Balalardıń tilin ósiriw

I. Jańıltpashlar
a) Júwerini shımshıq jep ketti. İyesi erteń kelemen, dep ketti. Kelmey ketkir soqır shımshıq júwerini iyesi kelgenshe búldirip ketti.
b) Tórt láylek tawǵa shıǵıp, hákkelemekshi bolıptı. Hákkeleklese de hákkelemekshi bolıptı.
II. Sóz oyınları
a) Almaxan almanı al, má!
Almanı Almaxannan alma.
b) Men- ǵo siziń almańız,
Pispey turıp almańız,
Nartajıǵa uqsap, soń,
Way qarnım dep qalmańız
III. Jumbaqlar
a) Júrer tegis sızıqtan,
Barmaqları polattan,
İynıńde bar qapshıǵı,
Úlken temir sebetten (Paxta teriw mashinası)
b) Kelseńiz de,
Ketseńiz de,
Hámme waqıt qol beriwdi,
Jol beriwdi,
Hárgiz umıtpas. (Esik)
d) Ǵarbızım bir ayaqlı,
Qabıǵın reńge boyaptı,
Kórseter barlıq jaqtı,
Jaqın jáne uzaqtı (Globus)
IV. Maqallar
a) Birlesken jawdı jeńer.
b) Dostıń sózin taslama, taslap basıńdı shayqama.
d) Aldıń oyla, soń soyle.
e) Úlkenniń de, kishiniń de sózin tıńla.
Joqarıdaǵı wazıypalardı orınlawda tómengi erinniń erkin túrde túsiwin baqlap turıw kerek.
Tómengi erinniń háreketin rawajlandırıwshı shınıǵıwlar. Tómengi erinniń jeterli dárejede háreket etpewi sebepli ayırım tárbiyashılarda kóplegen únli hám únsiz sesler anıq, ayqın aytılmaydı. Hár bir sesti aytıwda artikulyaciya apparatınıń belgili bir aǵzası háreket etedi.
Máselen, «S» sesin aytqanda artikulyaciya aǵzaları tómendegishe jaǵdayda boladı:
-erinler kúliw halatında, ashıq;
-tómengi hám joqarǵı tisler bir-birine jaqınlasqan, arası biraz ashıq;
-tildiń ushı tómengi tislerdiń artında, joqarǵı tislerge qaray azǵana kóterilgen.
«Sh» sesin aytqanda artikulyaciya apparatınıń aǵzaları tómendegishe jaǵdayda boladı:
-erinler azǵana aldıǵa tayaqshaǵa uqsap sozılǵan;
-tisler bir-birine jaqınlasqan, biraq birikpegen (olardıń arasındaǵı aralıq 1 mm. ge teń);
-tildiń ushı joqarıdaǵı tislerge qaray kóterilgen.
Mine, usı jaǵdaylardı esapqa alǵan halda tárbiyashılar artikulyaciya apparatı aǵzalarınıń háreketin jetilistiriw maqsetinde mına shınıǵıwlardı orınlaǵanı paydalı:
1. Tislerdi biriktirmey, erinlerdi kúliw halatına keltirip, bir neshe minut irkip turıw.
2. Tislerdi bir-birine jaqınlatıp, erinlerdi aldıǵa tayaqsha halatına ákelip sozıw.
3. Erinlerdi tayaqsha halatına keltirip aldıǵa sozıu arkalı kúliw halatına keltiriw shınıǵıwın gezek penen orınlaw.
Usıǵan uqsas shınıǵıwlardı arnawlı ádebiyatlardan paydalanıp orınlaw kerek. (M.Yu.Xvatsov. Logopediya. M., 1959, T.B.Filicheva, L.S.Volkova, G.Chirkina, L.Mwminova. Logopediya , T. «Oqituvchi», 1984, 1994)
Tildiń bulshıq etlerin rawajlandırıw ushın shınıǵıwlar. Til seslerdiń payda bolıwında belsene qatnasadı. Onıń háreketine qaray sóz anık, dál boladı. Ásirese, únsiz seslerdiń birigiwinen ibarat bolǵan sózlerdi aytıwda qıyınshılıqlar júzege keledi, sebebi, tildiń háreketi bir jaǵdaydan ekinshi bir jaǵdayǵa tez ótiwi kerek boladı. Sonıń ushın hár bir tárbiyashı tildiń bulshıq etleriniń háreket etiwin rawajlandırıw hám bekkemlew maqsetinde bir neshe shınıǵıwlardı orınlawı tiyis. Olar sháma menen tómendegishe shınıǵıwlar:
1. Tildi shıǵarıp ońǵa, solǵa, joqarıǵa, tómenge háreket ettiriw.
2. Tildi shıǵarıp soldan ońǵa, ońnan solǵa qaray aylandırıp háreket ettiriw.
3. Awızdı ashıp, tildi jeńil shıǵarıp, onı keń, tar, kese tárizli halatqa keltiriw.
4. Awızdı azǵana ashıp, tildiń ushı menen joqarıdagı tislerdiń sırtqı hám ishki tárepine tiygiziw.
Tárbiyashı usı shınıǵıwlardı orınlawda arnawlı ádebiyatlardan (Logopediya. T., «Oqituvchi», 1993-j., 75-79-betler) paydalanıwı múmkin.
Sóz orfoepiyası (durıs aytıw qaǵıydaları) menen shuǵıllanıw. Sóz orfoepiyası menen shuǵıllanıw, sózdiń ádebiy aytılıwın ózlestiriw oǵada quramalı process bolıp esaplanadı. Sebebi, sózdi aytıw hár qashan qaǵıyda negizinde, yaǵnıy ádebiy til normaları dárejesindegi sózdi diktorlardan, kórkem sóz sheberlerinen, úlgili, mádeniyatlı sóylewge iye bolǵan adamlardan úyreniw kerek.
Eger ayırım sózlerdiń durıs aytılıwına, pátlerdiń isletiliwine gúman etilse, sózlikten paydalanıw kerek.
Sózdiń tásirsheńligi ústinde islew. Sózdiń tásirsheńligi ústinde islewde awız-eki sóylew ushın tásirsheńliktiń intonaciyalıq usıllarınan durıs paydalanıw úlken áhmiyetke iye. Sonıń ushın tárbiyashı óz sózinde pátlerdi durıs isletiw, dawıs tempin hám kúshin ózgertiw menen sózlerdiń mazmunın ajıratıw, irkilislerden sózde dawıstı waqtınsha irkiw (orınlı paydalanıw, sóylegende dawıstıń kóterińkiligi menen kúshine qarap háreketi, sóylew tempi, belgili waqıt ishinde aytılatuǵın sózlerdiń muǵdarı), dawıstıń kóterińkiligin ózgertiw ústinde shınıǵıw islewi tiyis. İntonaciya sózdi janlı, kóterińki etedi, pikirdi tolıq jáne juwmaklanǵan halda aytıwǵa járdem beredi.
Tárbiyashı óz sózligin, onıń grammatikalıq táreplerin kórkem, ilimiy, arnawlı hám basqa ádebiyatlardı úzliksiz túrde oqıp barıw arqalı bayıtadı jáne jetilistiredi. Biraq, tárbiyashı ádebiyatlardı oqıw processinde onıń mazmunıńa, taza sózlerge áhmiyet berip qoymastan, al avtordıń shıǵarma mazmunıńıń kúsheyiwinde tildiń qaysı usıllarınan paydalanǵanlıǵına, qanday sóz hám grammatikalıq túrlerdi isletkenligine, materialdı qay dárejede bayan etkenligine de itibarın qaratıwı kerek.
Solay etip, tárbiyashınıń sózindegi sózler anıq tańlap alınsa, sózler grammatikalıq jaqtan durıs bolsa, izbe-izlik penen bayan etilse, balalardıń jası hám psixikalıq ózgeshelikleri esapqa alınsa, bunday sóz balalar tárepinen ańsatlıq penen qabıl etiledi hám olar ushın túsinikli boladı.

Tákirarlaw ushın sorawlar

1. Ne ushın tárbiyashınıń sózi balalardıń sóylewin rawajlandırıwda tiykarǵı dárek bolıp esaplanadı?
2. Tárbiyashınıń sózine qanday Tálaplar qoyılǵan? Ol qanday bolıwı kerek?
3. Tárbiyashı qalay etip óz sóziniń ústinde isleydi? Sózdiń qaysı túrlerin jetilistiredi?
Ámeliy tapsırmalar
1. Tárbiyashınıń balalar menen sóylesiwin baqlań. Onıń sózinde qanday kemshilikler bar? Tárbiyashı balalardıń soylewindegi kemshiliklerge áhmiyet bere me? Solar tuwralı jazıń.
2. Tárbiyashınıń sózin Tálqılań: balalar menen sóyleskende tárbiyashınıń dawıs ırǵaǵı, sóylewi, sózligi, sóziniń grammatikalıq qurılısı.
3. Qandayda bir toparda shınıǵıwdı (súwretke qarap sáwbet yamasa sáwbetlesiw shınıǵıwın) baqlań. shınıǵıw processinde tárbiyashınıń minez-qulqına hám sózine áhmiyet beriń.
4. Tárbiyashınıń sózligin bayıtıwǵa járdem beriwshi sóz materialların (naqıl-maqal, jumbaqlar, jańıltpashlar, sóz oyınları, omonim, sinonim, paronim, antonim sózler hám basqalar) jıynań, olardı ámeliy jumıs dápterine jazıń.
5. Balalar ushın gúrriń dúziń. Gúrriń ushın balalardıń jasına say hám qızıqlı bolǵan, ózińizdiń jeke ómirińizge tiyisli waqıyalardı tańlań. (Máselen: «Eń qızıqlı ótken kúnim», «Biziń baǵımız» hám t.b.)