Balalardıń tilin ósiriw

24-tema. Balalardi suwretke qarap gurrinlesiwge úyretiw.
JOBA:

1. 
   Súwretti kórip shıǵıw hám olar haqqında sáwbet shınıǵıwlarında sózlik penen islesiw
   

2. Balalardıń jas ózgesheliklerine qarap toparlarda balalardı súwretke qarap gurrińlesiwge úyretiw.


1. Súwretti kórip shıǵıw hám olar haqqında sáwbet shınıǵıwlarında sózlik penen islesiw
Balalardı qorshaǵan ortalıqtaǵı nárse hám hádiyseler, sotsiallıq turmıstaǵı jaǵdaylar menen tanıstırıwda, olardıń sóz baylıǵın asırıwda súwretler úlken áhmiyetke iye. Súwretlerden sózlik jumısınıń barlıq wazıypaların orınlawda paydalanıladı. Bul shınıǵıw túrinde tárbiyashınıń sózi, yaǵnıy onıń túsindiriwi, jańa sózlerdi aytıwı, balalarǵa málim bolǵan sózler menen jańa sózlerdiń mánisin salıstırıw hám basqa da usınday jaǵdaylar tiykarǵı orındı iyeleydi. Bunıń nátiyjesinde balalardıń sózligi bayıp baradı, olar súwrettegi kórinislerdi kóriwge hám túsindiriwge úyrenedi. Biraq tárbiyashı súwrettegi kórinislerdi túsindirip beriwi dawamında balalarǵa tanıs bolǵan sózlerdi tereńlestirip úyreniw usılınan paydalanadı. Tárbiyashı súwretlerden balalar baqlawı lazım bolǵan ob`ekt, yaǵnıy nárse hám buyım, hádiyseler, haywanatlar, quslar hám ósimlikler, ayırım tábiyat kórinisleriniń tek ózin kórsetiw imkanı bolmaǵan jaǵdaylarda ǵana paydalanadı.
Máselen, jabayı haywanlar, olardıń, ayırım úy haywanları (sıyır buzawı menen, túye botalaǵı menen, eshek (balası) gúrresi menen hám basqalardı), qala hám awıl turmısı, adamlardıń iskerlikleri hám t.b. menen tanıstırıwda súwretlerden keń túrde paydalanıladı. Qala baqshalarınıń balaları súwretler arqalı awıllıq jerler turmısı menen tanıstırǵanda olar diyqanlardıń miyneti menen baylanıslı bolǵan qırman, paxtakesh, paxta atızı, paxta teriw mashinası - gúmis keme, bunker, qayıq, shel sıyaqlı sózlerdi bilip aladı. Awıllıq jerlerdegi baqsha balaları súwretler járdeminde qalalıq jer turmısı menen tanısadı hám bándirgi, (bas kóshe) prospekt, kesilispe, músin (skul`ptura), estelikler, svetofor, trolleybus, tramvay sıyaqlı sózler hám olardıń mánisin bilip aladı. Sonıń menen birge, súwretlerden balalardı sayaxatta, seyilde este saqlap qalǵanları boyınsha alǵan bilimlerin anıqlaw hám bekkemlew maqsetinde paydalanıladı.
Balalar ómiri dawamında kórgen, olarǵa tanıs bolǵan buyımlar, nárse hám hádiyselerdi súwrette kórip, tez bilip aladı hám olar boyınsha túsinikke iye boladı, tikkeley baqlaw dawamında anıqlay almaǵan, kóriw imkanı bolmaǵan kóp belgilerdi, bólimlerdi bilip aladı. Máselen, úy haywanların, quslardı, transport quralların hám t.b. baqlaǵanda kóp nárseler balalar ushın anıq emes. Sebebi eger balalar maqsetli seyilge shıqqanında tawıqlardı baqlap, olar qorazdıń kekilin, tajın yaki bolmasa ayaqlarındaǵı pánjelerin, pánjelerindegi tırnaqların sezbey qalıwı múmkin. Súwrette bul anıq kóriniske iye bolıp, balalar qorazdıń sırtqı dúzilisin súwretlegende bul olardıń dıqqat orayında turadı hám pár, taj, kekil, pánjeleri sıyaqlı sózler menen sóz baylıǵı jáne de asadı. Súwrette kórsetilgen nárseni durıs túsiniw oy sheńberiniń keńliginen derek beredi. Balalar súwret boyınsha pikirlerin, payda bolǵan túsiniklerin, tásirleniwlerin sóz járdeminde basqalarǵa bildiredi, súwrettegi nárse hám buyımlardı, hádiyselerdiń atamaların, olardıń belgilerin sóz arqalı bayanlaydı, seyil hám sayaxatta kórgen nárseleri menen salıstıradı, súwrettegi kórinisler haqqında aytıp beredi. «Súwretler kórsetiw hám olardıń mazmunın aytıp beriw, oqıtıwshınıń balalarǵa jaqınlasıwında eń jaqsı qural bolıp esaplanadı», - dep kórgizbeli islerdi joqarı bahalaydı K.D.Ushinskiy.
Súwretlerdi kózden ótkeriw hám ol haqqında sáwbetlesiwler ótkiziw hár ayda bir márte jobalastırıladı. Mektepke shekemgi tárbiya jasındaǵı balalar ushın shınıǵıwlarda paydalanılatuǵın súwretlerdiń arnawlı seriyaları baspadan shıǵarıladı.
Y.G.Baturinanıń «Biz oynap atırmız» («Avtobusta ketip baratırmız», «Jay salıp atırmız», «Joldasımızǵa járdemlesip atırmız», «Toptı qutqarıp atırmız», «Shanada ushıp atırmız») seriyasındaǵı súwretler, O.İ.Solov`evanıń «Biziń Tanya» («Tanyanıń kepterleri», «Tanya suwıqtan qorıqpaydı», «Kimniń qayıqshası?», «Jazda») seriyasındaǵı súwretler, S.A.Veretennikovanıń «Úy haywanları» («Pıshıq balaları menen», «İyt kúshikleri menen», «Sıyır buzawı menen», «Qoyanlar», «Eshki balaları menen», «At tayınshaǵı menen», «Qoylar qozıları menen», «Tawıqlar», «Úyrek hám ǵazlar» seriyasındaǵı súwretler, sonıń menen birge, «Dástúr»de kórsetip ótilgen talaplar boyınsha «Túye tawıqlar», «Túye botalaǵı menen», «Eshek gúrresi menen» sıyaqlı súwretler, «Balalar awqatlanıp atır» waqıyalı súwret) usılar qatarına kiredi. Usı súwretler boyınsha shınıǵıwda balalar tarelka, kese, farfor tarelka, kishkene qasıq, jep atır, aytıp atır, islep turıptı, salfetka sózlerin bilip aladı. «Balalar baqshasında arsha bayramı», «Balalar tawıq, shójelerdi baǵıp atır», P.S.Meńshikovanıń «Jabayı haywanlar» (12 súwretten ibarat), «Kirpitikenler», «Qoyanlar», «Tıyınlar», «Túlki», «Qasqırlar», «Qońır ayıwlar», «Aq ayıwlar», «Arıslanlar», «Jolbarıslar», «Piller», «Maymıllar» seriyalı súwretleri, L.A.Penievskaya, İ.İ.Radinanıń «Kempir apamdikine - miymanǵa», «Shar ushtı», «8-mart bayramına anama sawǵa», «Mektepte», «Jumısta», «Qala kóshesi», «Suw boyında», «Áziyz miymanlar» atlı súwretleri, bulardan basqa, awıl balalar baqshaları ushın F.F.Sovetkin hám V.İ.Chestakovtıń «Balalar baqshası», «Shańaraq», «Háwli», «Awıl kóshesi», «Baqsha», «Baǵ», «Suw boyında» atlı súwretleri, O.İ.Solov`eva hám O.A.Frolovanıń «Qádirdan dalalar», «Awılda balalar baqshası», «Awıl seyisxanasında», «Awıl baǵında», «Sıylıqlanǵan menen ushırasıw» hám basqa súwretler, sonıń menen birge «Jıl máwsimleri» (O.İ.Solov`evanıń «Qısqı oyın-kúlkiler», «Báhárde qıyabanda», «Jazda baǵda», «Qalada gúz kúnleri») seriyalı súwretleri hám gerbish óriwshi, boyawshı, aǵash ustası, diyqan, padashı hám t.b. kórinislerden ibarat súwretlerden paydalanadı. Bul seriyalı súwretlerden, tiykarınan, balalardı qorshaǵan ortalıq álemi menen tanıstırıw, sózlik xorın bayıtıw hám jetilistiriw, olardı ádep-ikramlılıqqa tárbiyalaw ushın paydalanıladı.
Mektepke tayarlaw hám úlken jastaǵılar ushın gruppasında peyzajlı súwretlerden, natyurmortlardan (İ.Mashkovtıń «Ǵarbızlı natyurmort», D.Nalbandiyannıń «Gúller», İ.Levitannıń «Siren» hám basqa shıǵarmaları), fotoetyudlardan (İ.Ryumkinniń «Almalar», Y.İgnat`evichtiń «Qızǵaldaqlar», «Lala gúller» hám basqalar) paydalanıwı múmkin. Balalar baqshaları ushın arnalǵan súwretlerdiń ishinde, hátteki balalar ushın tanıs bolmaǵan, jergilikli sharayatlarǵa tuwrı kelmeydi. Sonıń ushın úlkenlerden bunday súwretlerdegi kórinisler boyınsha jeterli túsinik beriwi talap etiledi. Máselen, qala balaları ushın awıl turmısı haqqında súwretler («At tayınshaǵı menen» yaki «Awıl seyisxanasında», «Awıl baǵında», «Qoylar» hám basqalar) dan paydalanılǵanda usınday jol tutıladı.
Balalar óz sózlik qorın transport túrlerin súwretlewshi kórinislerdi kórip shıǵıp («Tolqınlandırıwshı ushırasıw», «Kempir apamdikine - miymanǵa», «Pristanda», «Vokzalda» hám basqalar) hám ol haqqındaǵı sáwbetlesiwler arqalı bayıtıp baradı. Olar menen tanısıw arqalı balalar ushın perron, vokzal, rel`slar, bándirgi, jolawshılar vagonı, júk vagonı, pristań, paluba sıyaqlı sózler túsinikli boladı.
Súwretler boyınsha ótkiziletuǵın shınıǵıw tárbiyashıdan úlken tayarlıqtı talap etedi. Tárbiyashı súwret boyınsha ótkiziletuǵın shınıǵıwǵa tayarlıq kórgende, eń dáslep, súwret mazmunı menen jaqsılap tanısıp shıǵıwı kerek. Soń súwretlerdi kórip shıǵıw nátiyjesinde balalar nelerdi ózlestiriwi zárúrligi, qaysı jańa sózdi este saqlawı hám onıń mazmunın túsinip alıw, súwretlerdi kórip shıǵıwda izbe-izlikti, balalar dıqqatın nelerge qaratıwdı hám olar boyınsha beriletuǵın sorawlardı ózine belgilep qoyıwı tiyis. Sorawlar qısqa hám anıq bolıwı, balalar tájiriybesine tiykarlanıwı, olarǵa pikir júritiwdi, baslanǵısh - ápiwayı juwmaqlar shıǵara alıwın úyretiw kerek. Súwretti kóriw hám ol haqqında sáwbetler ótkiziwdiń metodikası tap usınday baqlaw isleriniń metodikasına uqsaydı.
Tárbiyashı shınıǵıw islerinde aldın súwretti balalarǵa kórsetpesten, gruppa xanasına alıp kiredi hám onı taxtaǵa teris awdarıp qıstırıp qoyadı. Bunday qılıwdan maqset balalardıń ıqtıyarsız dıqqattın shınıǵıwdı baslawdan burın bir jerge jámlewden ibarat.
Shınıǵıwdı baslawdan aldın balalardı janlandırıw, yaǵnıy jańa súwret mazmunın jaqsılap túsinip alıwı ushın qısqasha kirisiw sáwbetin ótkiziwi múmkin. Máselen, «Pıshıq óz balaları menen» atlı súwretti balalarǵa kórsetiwden aldın tárbiyashı balalarǵa: Kimniń úyinde pıshıǵı bar? Ne ushın pıshıq saqlaysız? Onı neler menen baǵasız? Ol qanday dawıs shıǵaradı? Sıyaqlı sorawlar beredi. Soń balalarǵa: «Men sizlerge pıshıq hám onıń balaları súwretlengen súwretti alıp keldim, házir sizlerge kórsetemen», - dep súwrettiń aldınǵı jaǵın qıstırıp qoyadı hám balalardıń onı jaqsı kórip alıwı ushın 1-2 minut waqıt beredi. Súwretti jaqsılap kórip alǵannan keyin, tárbiyashı ondaǵı kórinis boyınsha sorawlar bere baslaydı. Sorawlar balalardıń jas hám jeke ózgeshelikleri, dásúrde gózlengen maqsetke muwapıq halda beriledi. Sonlıqtan eger birinshi hám ekinshi gruppalarda usı súwret boyınsha shınıǵıw ótkizilse, bundaǵı tiykarǵı maqset: balalardıń pıshıq hám onıń balaları tuwralı túsiniklerin anıqlaw (sırtqı kórinisi, háreketi, qalay awqatlanıwı) hám sóz baylıǵın jetilistiriw bolsa, tárbiyashı balalarǵa súwretti kórsetip mınaday sorawlar beredi: Súwrette ne súwretlengen? Ana pıshıq ne qılıp atır? Ana pıshıqtın qasında ne jatır? Pıshıq qalay miyawlaydı? Ekinshi kishi gruppa balalarına joqarıdaǵı sorawlardan basqa mınaday sorawlardı da beriw múmkin: Ana pıshıqtıń pánjeleri qanday reńde? Pıshıqtıń basında neleri bar, tumsıǵında-she? Kúl reń pıshıq ne qılıp atır? Ol neden sút iship atır? Ol sútti qalay iship atır? Jip oramı menen oynap atırǵan pıshıq balasın kórsetip: Bul pıshıqtıń balası qanday reńde? Ol pánjeleri menen ne oynap atır? Jip oramı qanday reńde?
Úlken hám mektepke tayarlaw gruppasında beriletuǵın sorawlar bir qansha quramalıraq. Súwretlerdi kórip shıǵıw waqtında balalardıń dıqqatı ayırım detallarǵa qaratıladı: Ana pıshıq neniń ústinde jatır? Onıń qasında uyıqlap jatırǵan pıshıq balasınıń pánjelerinde nesi qórinip turıptı? Polda shashılıp jatırǵan jip oramları qay jerde edi? Ne ushın jip oramları polda shashılıp jatır? Kim sebetti awdarıp jiberdi?
Tárbiyashınıń sorawlarına balalar juwap berip bolǵannan keyin, súwret boyınsha tárbiyashınıń ózi túsinik beredi: «Bul ana pıshıq – Mosh. Onıń balaları bar. Ol gilemshe ústinde jatıp, balalarına qarap atır. Kúl reń pıshıq balaları tarelkadaǵı sútti tili menen shalpıldatıp iship atır, tarǵıl reńdegi pıshıq balası sekirip, sebet ústindegi jip oramların awdarıp jiberdi. jip oramları sebet ishinen hár tárepke shashılıp ketti hám tarǵıl pıshıq balası kók reńdegi jip oramın shubaltıp oynay basladı. Aq-qara reńli pıshıq balası ana pıshıqtıń qasında uyıqlap atır. Ana pıshıq balalarına qarap atır hám «mır-mır» qılıp uyıqlap atır».
Usı shınıǵıw dawamında jańa sózlerge túsinik beriledi, qıyın sózler xor bolıp tákirarlanadı. Shınıǵıw jumbaq aytıw hám onıń juwabın tabıw (Kishkene quman, otırıp kózin jumǵan), taqmaq aytıw (Sh.Sádullanıń «Pıshıq» qosıǵın):
Pıshıǵım deydi: miyaw,
Tıshqan maǵan bárhá jaw!
Sonıń ushın qoymayman,
Qansha jesemde toymayman.
Yaki bolmasa qısqa gúrriń oqıp beriw menen (Habib Pwlatovtıń «Mosh gúrrińi») menen dawam ettiriliwi múmkin.
Tárbiyashı usı shınıǵıwda balalar sózligine pıshıq balaları, jip oramı, pánje, murt, iship atır, shapıldatıp, shatasıp, domalaqlap, kúl reń, tarǵıl, shashıp jiberilgen, miyawlaydı, mırıldaydı hám basqa da sózlerdi kirgizedi. Sózlerdi kózden ótkeriw hám bul haqqında sáwbetlesiwler alıp barıwdıń ózine tán ózgesheligi sonda, shınıǵıwda kóp orındı gúrriń, jańa maǵlıwmatlar hám sózlerdi málim qılıw, olardı balalarǵa aldınnan tanıs bolǵan sózlerdi ónimli qolanıw, jańa sózlerdi bekkemlew elementleri bar. Bazı jaǵdaylarda úlken hám mektepke tayarlaw gruppaları balaları estetikalıq hám ádep-ikramlılıq tárbiya beriwde salmaqlı orındı iyeleydi. Onnan durıs paydalanw nátiyjesinde tárbiyashı balalar sóz xorın sezilerli dárejede bayıtıw múmkin. Mektepke shekemgi tálim pedagogikasında tárbiya jasındaǵı balalar jasına sáykes súwretler reproduktsiyasınıń sisteması islep shıǵılǵan. Máselen, balalar baqshaları ushın dástúrlerde (Súwretlew óneri kórgizbeli bóliminde) R.Axmedovtıń «Tań», O.Tansıqbaevtıń «Gúz», A.Abdullaevtıń «Shahlo (tınıq kóz)», R.Benkovtıń «Qurdaslar» shıǵarmalarınan paydalanıw kózde tutılǵan.
Reproduktsiyalar menen gruppa xanası bezeledi yaki bolmasa hár bir balaǵa olardı óz betinshe kórip shıǵıwı hám estetikalıq zawıq alıwı ushın tarqatıp shıǵıladı. Balalar shınıǵıw dawamında bul reproduktsiyalardı kórip shıǵıwǵa hám onıń mazmunın, kórinistiń xarakter xám quralın durıs kóriwge úyrenedi. Bunday kórinisler menen shınıǵıw shólkemlestiriwden aldın tárbiyashınıń ózi súwretti dıqqat penen kórip shıǵıwı, eger imkanı bolsa onıń ózi súwrettiń túp nusqasın súwretlew óneri kórgizbesine barıp keliwi, súwretti kórsetiwdi neden baslaw kerek ekenligin, qaysı sózlerdi balalar sózlik xorına kirgiziwdi, balalardıń ózlerinen nelerdi soraw múmkinligi sıyaqlı shınıǵıw túrlerin ózine belgilep qoyıwı zárúr.
Súwrettin janrına qaray jumıs metodikası tańlanadı. Bunın ushın balalardıń úzliksiz jigerine tayanıp, olardıń sezimlerin oyatıw kerek. Bul balalar sózlik xorın bayıtıwda hám jedellestiriwge járdem beredi.
Máselen, R.Axmedovtıń «Tań» atamasındaǵı reproduktsiyasın kóriwde balalar «Uyqıdaǵı awıl», «Tańǵı shıq», «Tınısh hám gózzal jaz tańı» hám basqa da súwretler menen tanısadı. Súwretttiń ózine tartatuǵın kórkemliligin tárbiyashı óz gúrrińinde bere alıw sheberligine iye bolsa, súwretti dıqqat penen kórip shıǵıw arqalı balalarda Ana Watanǵa bolǵan bolǵan muhabbat seziminiń payda bolıwına járdem beredi. Bul túrdegi súwretler boyınsha shınıǵıwlarda tárbiyashı xudojniklerdiń miynetleri haqqında, olar bunday súwretlerdi qalay dóretkenligi (olardı ayrıqsha boyawlar menen júdá uzaq waqıt – aylar, hátteki jıllar dawamında salınadı) haqqında aytıp beriwi múmkin. Keyingi shınıǵıwda xudojnikler dóretken bunday súwretler muzeylerde saqlanıwın, onı júdá itibarlı saqlaw kerek ekenligin, onı tamasha qılıp zawıqlanıwı ushın kóplegen adamlar baratuǵınlıǵın aytıp beredi, eger imkaniyatı bolsa, muzeyge barıp súwretler galereyasın tamasha qılıp keliwi de múmkin. Shınıǵıwdan keyin súwret bir neshe kún dawamında gruppa xanasında qaldırıladı hám balalar onı jáne bir márte dıqqat penen kórip shıǵadı.
Balalar sózlik qorın jetilistiriw, anıqlaw hám bekkemlewde súwretlerden keń paydalanıladı. Súwretlerdiń hár qıylı túrleri bar. Máselen, predmetli súwretler, waqıyalı súwretler hám t.b. Súwretlerdi kózden keshiriwde sózlik tikkeley baqlawdaǵı sózlik jumısınan bir qansha parıqlanadı. Balalar súwrette predmetlerdiń (buyımlardıń) kórinisin kóredi hám biz balalarǵa usı súwretlengen buyımlardı biliwge, yaǵnıy aldın olarǵa belgili bolǵan súwretler menen salıstırıp úyretemiz. Súwrettegi kórinisti kórip shıǵıp, olarda nelerdiń súwretlengenligin aytıw ushın balalar aldın kórgen, sezgen sózdi, predmetti (buyımdı) yadına túsiriw kerek boladı. Súwrette tipik obraz berilip, anıq nárseler súwretlenip, sonıń ushın bala súwrettegi kórinisti ańsat ǵana bilip aladı. Kórkem súwret balalar dıqqatın ózine tez qaratadı hám ol súwretti tez kórip shıǵıw menen birge, dawıs shıǵarıp, kórinistegi buyım, hádiyse atamasın aytadı, oǵan óz múnásibetin bildiredi. Dáslep kishkene súwrettegi kórinis atamaların (dıqqatın ózine qaratıwshı, ózine jaqsı tanıs yaki qızıqlı bolǵan nárselerdi) tártipsiz sanap ótedi. Tárbiyashınıń wazıypası balalardı súwret mazmunın durıs túsiniwge, izbe-izlik penen kórip shıǵıwǵa, tiykarǵı belgilerin ajıratıp kórsete alıwǵa úyretiwden ibarat. Súwretlerdi durıs kórip shıǵıw kónlikpeleri bilim beriw protsesinde, tárbiyashı basshılıǵında qáliplesip baradı. Ol buyım hám hádiyselerdi súwretten dárriw tanıp alıwǵa, turmısta kórgenleri menen salıstırıwǵa, súwretlerdegi kórinislerdi durıs tanıp biliwge úyretedi hám balalardıń sezimlerin tárbiyalaydı. Súwrettegi kórinislerden beriletuǵın ulıwma sorawlar (Ne súwretlengen? Jáne ne dew múmkin?) balalardı durıs pikrlewge úyretpeydi. Súwrettegi mazmundı anıq sáwlelendiriwge járdem beriwshi durıs juwap – bul súwret ne haqqında? degen soraw tuwadı. Tárbiyashı balalardı ástelik penen bul sorawǵa juwap beriwge úyretip baradı. Bunda usınday usıllardan paydalanıladı: 1) ózi súwret mazmunın qısqasha súwretlep beredi; 2) oraydaǵı tiykarǵı buyımdı (predmetti kórsetkish tayaqsha menen kórsetedi hám usı waqıttıń ózinde: «Bul ne, bul kim?») dep soraydı (yaǵnıy birinshi soraw anıq esitiledi); 3) súwret kompozitsiyası haqqında beriletuǵın soraw dúzilisine dıqqat awdarıladı; «Ana pıshıq qay jerde jatır hám ol nelerge qarap atır?». Úlken jastaǵı balalarǵa súwretke at oylap tabıwdı (tek shınıǵıw sońında emes, al shınıǵıwdıń basında da) usınıs etiledi. Súwretlerdi kórip shıǵıw hám ol haqqında sáwbetlesiwler ótkiziw ulıwma bilim beriw (didaktikalıq) printsiplerine boysınadı, bul haqqında tikkeley baqlaw shınıǵıwları boyınsha pikir júrgizilgende aydınlastırılıp ótilgen (balalarǵa súwretti kórsetiwden aldın olardıń dıqqatı jámlenedi, súwretti kórip shıǵıwı ushın waqıt beriledi, soń tárbiyashı basshılıǵında súwrettegi kórinisler izbe-iz kórip shıǵıladı, kórip shıǵıw dawamında olar arasındıǵı mazmunlı baylanıslılıq anıqlanadı). Bul shınıǵıwda sózlik xorınıń tiykarǵı usılı sorawlar berip, túsinigin keńeytiwden ibarat. Bunda túrli formadaǵı sorawlardan paydalanıladı: 1. Súwrettiń ulıwma mazmunın anıqlaw ushın – súwret ne haqqında? Onı biz qanday ataymız? Buyımlardı súwretlew ushın – Ne? Qanday? Qay jerde? Ne qılıp atır? Nege uqsaydı? 3. Súwrettiń tiykarǵı bólimleri arasındaǵı óz-ara baylanıslılıqtı anıqlaw ushın – Nege? Ne ushın? Kimdiki? Nesi menen uqsas? 4. Súwrette súwretlengenlerden tısqarıǵa shıǵıw ushın – Keyin ne boladı? Buǵan deyin ne bolǵan edi? Bunı sen qalay taptıń? 5. Súwret mazmunına jaqın bolǵan, balalardıń jeke tárbiyasına baylanıslı sorawlar – Sende usınday oyıshıq bar ma, jaqında biziń gruppamızǵa kim keldi? Bul taza balanı qalay kútip aldıq? 6. Úlken jastaǵı balalar gruppasında sózlik xorın jáne de bayıtıw maqsetinde sinonimlerdi tańlaw ushın sorawlar: Bunı jáne qanday sózler menen aytıw múmkin (kún – kúnshuwaq – quyash; járdemlesip atır – kómeklesip atır – qolqabıs tiygizip atır; tınıq –móldir; jıllı- ıssı, gózzal-kórkem hám t.b.).
Beriletuǵın sorawlar hár dayım juwap beriwdi talap etiwshi bolmastan, bálki járdem beriwshi (jetekshi) de bolıwı múmkin. Bunday sorawlardan kóbinese kishi gruppa balaları paydalanadı – Bul pıshıqtıń balası ma? Bul top pa?
2. Balalardıń jas ózgesheliklerine qarap toparlarda balalardı súwretke qarap gurrińlesiwge úyretiw.
Úlken jastaǵı balalar gruppasında Y.İ.Tixeeva tárepinen islep shıǵılǵan usıllardan paydalanıw múmkin. Bul usıl balalarda itibarlılıqtı, dıqqatın rawajlandırıp, olardıń sózlik xorın bayıtıw ushın zárúr bolıp tabıladı. Bunnan tısqarı, súwretlerdi salıstırıw da (nesi menen uqsaydı, nesi menen uqsamaydı) júdá jaqsı usıl bolıp tabıladı. Súwretlerdi kózden keshiriwdiń hám beriletuǵın sorawlardıń maqseti súwrettiń tiykarǵı mazmunın anıqlawdan, belgili bir topar sózlerdi jetilistiriwden ibarat. Sonıń ushın súwretti kózden keshiriw shınıǵıwında balalardan tek tiykarǵı nárseler boyınsha sorawlar berilip bekkemlep barılıwı kerek.