Balalardıń tilin ósiriw

4.Balalardıń sozlik qorin bayitiwda tálimiy oyinlardi tanlaw, ótkeriw hám tálqilaw.
Balalardı qorshaǵan ortalıq hám jámiyetlik turmıs jaǵdayları menen tanıstırıw, olardıń sózlik qorın keńeytiw tálim beriw barısında ǵana emes, al balalardıń basqa iskerlik túrlerinde de ámelge asırıladı. Balalar sóz baylıǵın asırıw hám jedellestiriwde kúndelikli iskerliktiń (awqatlanıw, kiyiniw hám t.b.) imkaniyatları kóp.
Máselen, balalar seyilge shıǵıw aldıńan kiyiniw waqtında olar menen tómendegishe mazmunda sóylesiw múmkin:
- Axmet, qolıńdaǵı ne?
- Qalpaq, - dep juwap beredi bala.
- Qalpaǵıńnıń reńi qanday?
- Qalpaǵımnıń reńi kók.
- Onı saǵan kim alıp bergen?
- Kempir apam.
Tárbiyashınıń bir bala menen bunday tárizde sóyleskenıń esitip turǵan basqa balalar da ózleriniń qalpaqların kózden keshire baslaydı hám bılay deydi:
- Meniń qalpaǵımnıń reńi qızıl, onı kempir apam tigip bergen.
- Meniń qalpaǵım ıssı, ol teriden tigilgen hám t.b.
Tárbiyashı jáne soraw beredi: «Qalpaqlar bir qıylı ma? Olar nesi menen uqsaydı? Olar bir-birinen nesi menen parıqlanadı?»
Bunday sorawlar buyımlardıń atın bekkemlewge, uqsas hám parıqlı tamanların kóre biliwge hám buyımlardı sózler menen túsindiriwge járdem beredi. Balalar menen kúndelikli tártipte usınday múnásibette bolıw nátiyjesinde kerekli sózler balalardıń yadında tez bekkemlenedi. Sonıń menen birge balalardıń sóz baylıǵınıń ósiwinde úlken áhmiyetke iye. Máselen, balalar jırtılǵan kitaplardı jamaw (jelimlew) protsesinde (tárbiyashınıń aktiv basshılıǵında) tómendegi sózlerdi iyelep aladı: muqaba, bet, tom, ólshew, keptiriw, atı, tıǵızlaw, ústine, ońnan, pásten, qoyıw hám t.b.
Oyın – sózlik qorınıń eń nátiyjeli quralı
Mektepke shekemgi tárbiya pedagogikasında islep shıǵılǵan teoriya tiykarında balalar oyınına basshılıq etiw balalar minez-qulqın tárbiyalawda áhmiyetli orındı iyeleydi. Áne usı oyınlardıń kópshiliginen balalardıń sóylew tilin rawajlandırıwda paydalanıw múmkin: solardan, óz-ara kelisip alıw; rol` hám wazıypaların bólip beriw; ózi neni bilse, joldasın da soǵan úyretiw hám t.b. Tárbiyashı balalar oyınına basshılıq etiw menen birge, olardı bir-biri menen shın kewilden, múlayım sóylewge úyretedi. Sonıń ushın da tárbiyashı balalar sózlik xorın hám bilimin oyın protsesinde keńeytiw jolların aldıńnan puxta oylap qoyıwı kerek: oyındı buyımlar menen, milliy kiyimlerde balalardı súwretlewshi quwırshaqlar menen shólkemlestiriw, oyınǵa hám balalardıń sóylew tiline basshılıq etiw (tárbiyashınıń balalarǵa oqıp yaki gúrriń etip beriwi, oyın tuwralı sorawlar hám jámáát bolıp aytıp beriw hám t.b.) Balalardıń roli oyınlarına, olardıń sóylew tiline basshılıq etiwde qanday usıllardan paydalanılsa, basqa oyınlarda da usı usıllardan paydalanıladı. Balalar sóz baylıǵın asırıw, olardıń dóretiwshilik islerinde súwretlew óneri menen tanısıw, súwretlew isleri boyınsha shınıǵıwlarda balalar reńlerdiń atların, olardıń ózgesheliklerin, materiallardıń atların (jelim, ılay, plastilin, boyaw hám t.b.), dóretiwshilik isleri menen baylanıslı bolǵan (boyaw, batırıw, qırqıw, jasaw, súwret salıw) materiallardıń sıpatına qaray (aq reńli qálemler sıyaqlı) arnawlı sózlerdi ózlestirip aladı. Televiziyalıq kórsetiwlerdi, kinofil`mlerdi, tamasha qılıw balalardıń dúńya-qarasların keńeytedi, olar ushın biytanıs, jańa sózlerdiń túsinikli bolıwına járdem beredi. Ásirese, dramalastırılǵan oyınlar, quwırshaq hám stol teatrları, erteliklerde, turli bayramlarda, balalar kontsertlerinde qatnasıw olardıń sózlik xorın jedellestiriwge járdem beredi.
Ana tili shınıǵıwlarında sóylew tili boyınsha jumıs alıp barıw tárbiyashınıń tiykarǵı wazıypası bolıp, bul wazıypalardı maqsetli ámelge asırıwda ol bir qansha usıl hám metodikalardan paydalanadı. Sonıń menen birge tárbiyashı balalar menen ápiwayı matematikalıq túsiniklerin payda etiw, dene tárbiyası, muzıka hám basqa da shınıǵıwlardı shólkemlestiredi. Bul shınıǵıwlarda balalar sanawǵa úyrenedi, waqıt hám onıń bólimlerin, geometriyalıq figuralardı, nárselerdiń ólshemin, ápiwayı matematikalıq túsiniklerdi bilip aladı, ılay hám plastilinnen hár qıylı buyımlar jasaw, súwret sızıw (súwretlew isleri boyınsha shınıǵıwlar), qosıqlar, ayaq oyınları (muzıka), gimnastika shınıǵıwları, ulıwma rawajlandırıwshı shınıǵıwlardı orınlawǵa (dene tárbiyası) úyrenedi. Tiykarǵı dástúr wazıypaları menen bir qatarda, sózlik xorın ósiriw hám jedellestiriw wazıypası da kiredi. Máselen, ápiwayı matematikalıq túsiniklerin ósiriw shınıǵıwlarında balalar geometriyalıq figuralardıń atların: úshmúyeshlik, kvadrat, durıs tórtmúyeshlik, oval, sheńber hám basqalardı; waqıt túsiniklerin: azanda, kúndiz, keshqurın, túnde, tań sáhár, kesh, quptan ólshemlerdiń atların: úlken, kishi, uzın, qısqa, bálent, pás hám t.b.; kosmoslıq túsiniklerdi: páste, bálentte, qasında, arqada, aldıńda hám san túsiniklerin bilip aladı. Dene tárbiyası shınıǵıwlarında háreket atların, máselen, júriw, ótiw, keliw, ketiw, kiriw; qádem qoyıw, qádem taslap ótiw; juwırıw, juwırıp barıw, sekirip-sekirip ótiw, tırmasıp túsiw hám t.b. bilip aladı hám olardı óz sóylewinde paydalanıwǵa úyrenedi. Solay etip, balalar baqshasında sóz baylıǵın asırıw hár túrli qurallar jıyındısınıń balalarǵa tásir etiwshi tiykarında ámelge asırıladı.