Balalardıń tilin ósiriw

4-Tema. Balalardıń tilin ósiriwdıń maqset hám wazıypaları.


Reje:
1. Mektepke shekemgi tárbiya jasındaǵı balalardı hár tárepleme tárbiyalawda ana tiliniń áhmiyeti.
2. Til, aqıl-oy hám qatnas quralı ekenligi.
3. Balalardı ádep-ikramlılıq hám estetikalıq ruxta tárbiyalawda ana tiliniń roli.
4. Mektepke shekemgi tárbiya mákemelerinde balalardıń sóylew tilin rawajlandırıw.


1. Mektepke shekemgi tárbiya jasındaǵı balalardı hár tárepleme tárbiyalawda ana tiliniń áhmiyeti.
Qayta qurıw jámiyetimizdiń tek sotsiallıq-ekonomikalıq, siyasiy salasında ǵana emes, al mádeniy turmısında da óz kórinisin tappaqta. Bizge belgili, ádebiy tilde sóylew hám jazıw adamlardıń bir-birin tez jáne ańsat túsinisiwine járdem etedi, sózdiń kórkemligin, tásirsheńligin arttıradı. Balalardı ádebiy sóylewge úyretiwde shańaraq, mektepke shekemgi tárbiya mákemeleriniń roli sheksiz. Búgingi kúnde biziń siyasiy wazıypamız baqsha jasınan baslap-aq balanıń awız eki sóylewin ósirip barıwdan ibarat.
«Bala, - degen edi K.D.Ushinskiy,- bir jasar waqtınan-aq xalıq mádeniyatı elementlerin ózlestire baslaydı, bulardı dáslep, ana tilin biliw jolı menen úyrenedi. Sol sebepli, biziń pikirimizshe, shańaraqta, balalar baqshasında tálim-tárbiyalıq jumıslardı ámelge asırıwda ana tilinen orınlı paydalanıw zárúr».
Bizge málim, jámiyettiń rawajlanıwında tildiń áhmiyeti oǵada úlken. Pútkil dúńya xalıqlarınıń siyasiy, mádeniy rawajlanıwın tilsiz kóz aldımızǵa keltirip bolmaydı. Sebebi, til eń áhmiyetli qatnas quralı, jámiyet bolsa qatnasıqsız rawajlanbaydı.
Baqshada bilim beriwdiń nátiyjeliligin arttırıw, balalardı erkin bilim alıwǵa (mektep bilimlendiriwine) tayarlaw, jańa jámiyettiń sanalı qurıwshıların tárbiyalaw sıyaqlı áhmiyetli hám turmıslıq wazıypalardı sheshiwde ana tili tiykarǵı orındı iyeleydi.
«…Xalıqtıń milliy mádeniyatı menen ózine tánligin sáwlelendiriwshi qural bolǵan ózbek tilin rawajlandırıw – bul tildiń mámleketlik statusın izbe-iz hám tolıq júzege shıǵarıw … demekdur», dep atap ótken edi Birinshi Respublikamız Prezidenti I.A.Karimov.
Ózbek ádebiy tili ózbek xalqınıń birden-bir, normaǵa túsken tili retinde awız eki hám jazba túrde ásirler dawamında rawajlanıp, bekkemlenip keldi.
Ózbek ádebiy tiliniń rawajlanıw basqıshına baylanıslı ádebiy tildi ekige ajıratıw múmkin: eski ózbek ádebiy tili hám házirgi zaman ózbek ádebiy tili.
Eski ózbek ádebiy tiline ózbek xalqınıń ullı oyshılı Nawayı tiykar salǵan hám sońınan Muqimiy, Furqat sıyaqlı demokrat shayırlar tárepinen rawajlandırılǵan. Bul ádebiy tilde dóretilgen jazba estelikler ózbek xalqı hám onıń tiliniń rawajlanıw tariyxın úyreniw ushın derek bolıw menen birge, házirgi zaman ózbek ádebiy tili ushın da tiykar bolıp esaplanǵan. Házirgi zaman ózbek ádebiy tili eski ózbek ádebiy tiliniń dawamı, jańa sharayatta ózbek xalqınıń ekonomikası menen mádeniyatınıń rawajlanıwı negizinde hár tárepleme bayıǵan túri bolıp esaplanadı.
Balalar baqshası balalardı hár tárepleme, yaǵnıy fizikalıq, aqılıy, ádep-ikramlılıq, estetikalıq jaqtan tárbiyalaw maqsetin alǵa qoyǵan. Bul maqset bolsa balalarǵa ana tilin úyretiw protsesinde ámelge asırıladı. Baqshada awız eki sóylewdi jetilistiriw nátiyjesinde balalar aqıl jaǵınan rawajlanıp, ulıwma mádeniy dárejesi artadı. Olar átiraptaǵı waqıya-hádiyselerdi, tábiyat penen jámiyettiń nızamlılıqların túsinip baradı. Balalarda sóylewdiń rawajlanıwı olardıń ruwxıy jaqtan da jetilisip barıwına járdem beredi.
Bala sırtqı dúńyanı eslew, sáwlelendiriw, qıyal, aqıl-oy sıyaqlı ruwxıy protsessler járdeminde, sonday-aq, sóz járdeminde bilip alıw qábiletine iye. Biraq, balalardaǵı intellekt, yaǵnıy ruwxıy protsessler (eslew, sáwlelendiriw, qıyal, aqıl-oy hám t.b.) tek bala organizminiń ósip barıwı hám jetilisiwi menen ǵana payda bolmay, al sóylewdiń rawajlanıwı menen payda boladı jáne jetilisedi.
Eger bala kishkene jasınan baslap durıs sóylewge, sóylesiwge úyretilse, ol waqıtta bunday bala normal halatta rawajlanadı, yaǵnıy dáslep kóz aldına keltiriw, soń pikir júritiw, qıyal etiw qábileti payda bolıp, bul qábilet hár bir jas basqıshında jetilisip baradı. Balalarda intellekt penen qatar (parallel) erk-jiger sıyaqlı ruwxıy protsess te jetilisip baradı.
Kóplegen tájiriybeler, sóylewi rawajlanbaǵan bala tolıq shaxs retinde kamalǵa kelmeytuǵının kórsetedi.
Demek, tárbiyashı hár qashan sonı este saqlawı kerek, sóz – bul mektepke shekemgi tárbiya jasındaǵı balalarda barlıq ruwxıy protsesslerdiń rawajlanıwına járdem etiwshi qural bolıp esaplanadı. Balaǵa ana tilin úyretiw menen bir waqıtta, olardıń mektepte tabıslı oqıwı ushın múmkinshilik jaratıladı, miynet etiwge unamlı qatnas jasawǵa úyretiledi. Balalar baqshasınıń barlıq tálim-tárbiyalıq islerinde balalarǵa ana tilin úyretiw arqalı olardıń sóylewi jetilistiriledi. Ásirese, sóylewdi jetilistiriw shınıǵıwlarında hár bir balanıń sóylewin rawajlandırıw boyınsha jumıslar rejelestiriledi. Balalarǵa barlıq shınıǵıwlardıń mazmunı tek ana tili arqalı sińdiriledi. «Ana tili, - dep atap ótken edi K.D.Ushinskiy, - hár qanday rawajlanıwdıń tiykarı, tolıq bilimniń ǵáziynesi bolıp tabıladı. Hár qanday túsinik sonnan baslanadı, sol arqalı ótedi hám soǵan qaytadı».
Sóz baylıǵı balaǵa barlıq sabaqlarda beriletuǵın bilimlerdi tez hám puxta ózlestirip alıw jáne bul bilim, túsiniklerdi sóylew arqalı ańlatıw imkaniyatın beredi. Bul óz gezeginde, balanıń jetikligi ushın da keń jol ashadı. Bilimlerdi puxta iyelewge, onı áste-aqırın turmısqa engiziwge úyretedi. Ana tili aqıllılıqqa tárbiyalaw deregi hám quralı bolıp esaplanadı.
K.D.Ushinskiydiń pikirinshe, balaǵa bilim hám tárbiya beriwde tildiń áhmiyeti dáslep jámiyetlik qubılıstıń tereń xalıqshıllıǵı, onıń milliy xarakteri menen belgilenedi. Ol «tilde tereń mánili kóplegen filosofiyalıq pikirler, shın mánisindegi sezimler, oǵada durıs, kórkem kóz-qaras, pikirdi bir jerge toplap, ayrıqsha dıqqat penen islengen miynet izleri, tábiyat hádiyseleri menen olardaǵı eń gózzal ráńbáreńliklerdi joqarı dárejedegi ziyreklik penen seziw, baqlawshılıq, ayrıqsha logikalıq ……bar» dep táriyipleydi.
K.D.Ushinskiy óziniń «Ana tili sózleri» maqalasında balanı ana tili, ana tilindegi sózler arqalı tárbiyalaw máselesin qoydı. Sebebi, xalıqshıllıq dáslep ana tilinde óz kórinisin tabadı. Balanıń ózine tán ózgesheligi, bilimi, tájiriybesi, ruwxıy kelbeti áne, sol tildiń tásirinde qáliplesedi. Shayır Zul`fiya aytıp ótkenıńdey: «Ana tilin jetik úyrengen adam ana jurtınıń tariyxın tolıq úyreniw baxtına erisedi».
Ana tili balalarda watandı súyiw, internatsionallıq sezimlerdi jetilistiriwde, balalardıń mádeniy dárejesin arttırıp barıwda qúdiretli qural bolıp xızmet etedi. Demek, ana tili balalardı aqıl-parasatlılıq jaqtan da tárbiyalaw quralı bolıp tabıladı.
Balalar baqshasında tárbiyalanıp atırǵan bala dosları menen oynaydı, qolınan kelgenıńshe miynet etedi. Bul protsesste óziniń háreketlerine baha beriwge, pikirin basqalarǵa túsinikli etip aytıwǵa úyrenedi.
Bala baqlaw hám sóylew arqalı dúńyanı, jaratılıstı bilip aladı: átiraptaǵı zat hám buyımlardıń, waqıya menen hádiyselerdiń atların, sıpatın jáne belgilerin, qásiyetlerin uqsas, sonday-aq, ózgeshe táreplerin aytıwǵa úyrenedi.
Ana tili arqalı balalar ata-babalarınıń tariyxın, mádeniyatın, qádiriyatların, úrp-ádetlerin bilip aladı, xalıq awız eki ádebiyatı, kórkem ádebiyat, kórkem-óner menen tanısadı.
Solay etip, ana tili mektepke shekemgi tárbiya jasındaǵı balalardı ruwxıy jaqtan rawajlandırıwda, olardıń mádeniy dárejesin kóteriwde, átiraptaǵı waqıya-hádiyseler, tábiyat penen jámiyet nızamlılıqların túsinip alıwında, mektepte tabıslı oqıwı ushın negiz jaratıwda, miynet etiwge unamlı qatnasta bolıwǵa úyretiwde, aqıl-parasatlılıq hám ádep-ikramlılıq tárbiyanı ámelge asırıwda, dúńyanı, jaratılıstı bilip alıwda, xalqımızdıń mádeniy miyrasın úyreniwinde tiykarǵı qural bolıp xızmet etedi.