Balalardıń tilin ósiriw

1. Mektepke shekemgi kishi, orta hám úlken jastaǵi balalarınıń psixologiyasın úyreniwdiń ózine tán ózgeshelikleri.
Mektepke shekemgi tárbiya – úzliksiz bilimlendiriw diziminiń eń baslı tiykarǵı shaqabshası, ol jeke insandı fizikalıq jaqtan bekkem, saw salamat ruwxıy jaqtan bay, emocional` qabıllaǵısh, ádep-ikramlı, iybeli hám jámiyetke jedellilik penen qatnasatuǵın etip qáliplestiriwge bekkem tırnaq saladı.
Mektepke shekemgi jastaǵı balalarǵa tálim-tárbiya beriwde, ata-analar menen tárbiyashılar, pedagog hám psixologlar birgelikte tárbiya jumchsların ámelge asırıw hám shólkemlestiiriw bilimlendiriw sistemasınıń tiykarǵı wazıypalarınıń biri – óytkeni bilimlendiriwdiń barlıq diziminde, sonıń ishinde mektepke shekemgi bilimlendiriwde huqıqıy, ilimiy-metodikalıq, finans materiallıq jaǵdaydı tuwǵızıwdan ibarat. Ata-analarǵa bolsa balasın mektepke tayarlawda shańaraqta, turaqlı balalar baqshalarında yamasa ekshembilik mekteplerinde balasın tayarlawǵa huqıq berilgen. Demek, tárbiya hám tálimnıńg mazmunı, usılları, metodları balalardıń rawajlanıw processi olardıń jası menen baylanıslı boladı. Sebebi, kishi jastaǵı balalar menen jumıs alıp barıw olardıń erkin ómirge pútinley beyimlesip ketpegenligin esapqa alıw zárúr. Sociallıq-psixologiyalıq beyimlesiw fiziologiyalıq beyimlesiwge qaraǵanda iykemlesiwdiń aktiv procesin óz ishine aladı, ol ózinen-ózi eriksiz bolatuǵınday bolıp korinedi. Haqıyqatında da, jaqtılı ojireden qaranǵı ójirege barǵan waqıtta dáslep hesh nárseni kórmeymiz, waqıttıń ótiwi menen jarıq túsken sıyaqlı jaqtı bolıp túyiledi.
Tálim-tárbiyanı hár tárepleme izertlep, kóp jıllıq izertlewler sońında ilimpaz-pedagoglar, hár bir pedagog - psixolog degen pikirge keledi. Óytkeni pedagogikalıq xızmet muǵallimdi eriksiz túrde balanıń psixikasın tereń biletuǵın etedi, onıń jeke rawajlanıw sırların, bilip alıw xızmetiniń ózgesheliklerin, ózine tán minezin, jámáátte balalar menen óz-ara qarım-qatnas jasaw zańlılıǵın ózinen-ózi ashadı degendi ańlatadı ma? Álbette K.D.Ushinskiydiń sózine haqıyqatında tastıyıqlaw emes, al házirgi muǵallimlerge qaratılǵan tilek múmkin, hátteki Tálap bar shıǵar. Qanday nárse muǵalimdi psixolog etedi, yaǵnıy balalıq pedagogikalıq hám sociallıq psixologiya tarawında onı qániyge etedi. Álbette organikalıq jaqtan tek izertlewlerdiń juwmaǵı ǵana kirip qoymastan al onıń járedemi nátiyjesinde alınǵan metodları da kiretuǵın psixologiyalıq ilimniń tiykarların hám házirgi jaǵdayların biliw kerek. Solay etip, altı jastaǵı balalar menen jumıs islewde psixologiyalıq bilimlerge súyeniw ushın, bul bilimlerdi úyreniw kerek, balalardıń psixologiyası tuwralı ilimiy faktlardı óz betinshe izlew kerek. Biz bunnan bılay balalardı úyreniw metodları haqqında, ilimiy faktlardı alıwdıń jolları, quralları hám usılları tuwralı sóz etemiz. Qaysı ilimniń bolmasın, sonıń ishinde balalar psixologiyası iliminiń de rawajlanıwı izertlew metodların islep shıǵıw dárejesine, yaǵnıy ilimiy faktlardı toplaw quralları hám jollarınan ǵárezli boladı. Eń dáslep bul balanıń jeke ózgesheliklerin, onıń psixikasınıń anaw yamasa mınaw táreplerindegi ayırmashılıqlardı kórsetetuǵın, balanıń minez-qulqı belgili bir akt. Balalardıń birlesip, islegen xızmeti tuwralı aktlar, ulıwma keyip bildiriwler, balalardıń óz-ara qatnas jasaw aktları psixologiyalıq fakt sıpatında qollanılıw múmkin.
Psixologiyalıq izertlewlerdiń barlıq metodlarınıń ulıwma maqseti- psixologiyalıq faktlardı durıs anıqlaw, dizimge alıw, oqıwdan, sońınan analizlew hám praktikada qollanıw ushın tájiriybede baqlaw nátiyjesinde alınǵan maǵlıwmatlardı jıynawdan ibarat. Solay etip, faktlar tek psixologlardı yamasa pedagoglardı ózliginen qızıqtırıp qoymastan, bul belgili bir psixologiyalıq zańlıqtı da bildiredi. Ziyrek ata-analar hám tájiriybeli pedagoglar balalardıń ómirin óz ishine alatuǵın úlken konkret faktler psixologiyası tarawında ilimiy xızmetker dárejesine kótere almaydı. Hátteki, analardıń, tárbiyashılardıń hám muǵallimlerdiń járiyalanǵan kúndelikleriniń mazmunıń quraytuǵın, birqansha sistemalastırılǵan kúndelikli jazıwlarda, balalar psixologiyası tuwralı ilimiy shıǵarma sıpatında paydalanılmaydı, al aldaǵı waqıttaǵı ilimiy analiz ushın (geyde kútá qunlı) material sıpatında xızmet atqaradı.
Balalar psixologiyası ushın konkret izertlewler nátiyjesinde alınǵan faktlardı ilimiy jaqtan túsiniwge múmkinshilik beretuǵın ulıwma tiykar- marksistlik filosofiya bolıp esaplanadı. Balalanıń psixologiyalıqrawajlanıw zańlarına sáykes dialektikalıq hám tariyxıy materializmniń tiykarǵı rejelerin konkretlestiriw balalar psixologiyasınıń metodologiyası bolıp esaplanadı.
Pedagogika hám psixologiya iliminiń usıldı, ulıwma ilimiy principleri balanıń psixologiyalıq jaqtan rawajlanıw nızamlılıqların úyreniw wazıypalarına sonday dárejege deyin anıqlıq hám únleslik jaqtan sáykes keledi, ol hátteki tek balalar psixologiyası tarawın izertlewshiler ushın dúzilgendey bolıp kórinedi. Qalay bolǵanda jańa tuwılǵan hálsiz tiri jandı tvorchestvolıq jaqtan aktiv adamǵa aylandırıw kútá úlken ekenligin kórsetetuǵın dialektika zańlarınıń tolıq iske asıwına erisiwdi tabıw, biziń oyımızsha, oǵada qıyın.
Psixologiyalıq izertlewler metodologiyası ulıwma rawajlanıw metodologiyasınıń ulıwma principleri tiykarında dúziledi. Solay etip, qubılıslardı úyreniwdiń ob`ektivlik Tálapları sana menen xızmettiń birligi metodologiyası principi tiykarında iske asadı, usıǵan sáykes balanıń psixikası xızmet etiwdiń túriniń ekinshi túrge almasıw zańlılıǵın qáliplestiredi hám payda etedi. Bunday jaǵdayda mına fakttı kórsetiw áhmiyetli: balanıń ishki psixikalıq ómirin onıń sırtqı kórinisine: háreketine, sóylewine, hárekettiń tásirligine, balalar tvorchestvosınıń nátiyjeliligine t.b. qaray bahalaymız.
Balanıń psixikasın úyreniwdegi genetikalıq (tariyxıy) usıl principleri de, dialektikalıq-materialistlik metodologiyası kelip shıǵadı. Balalar psixologiyası ushın bir princip sonday dárejege deyin áhmiyetli, óytkeni bul ilim geyde genetikalıq psixologiya dep te aTáladı. Usı princip tiykarında, balalar psixikasındaǵı qublıslardı úyreniwde, onıń qalay payda bolǵanın, úlken jastaǵılar menen bala arasında birge islesiw, jeke xızmet babında hám óz jaslasları menen qarım-qatnastıń tásiri nátiyjesinde ol qalayınsha rawajlanatuǵının hám ózgeretuǵınlıǵın biliwge umtılamız. Bul princip izertlewshini konkret mádeniy-tariyxıy jaǵdaylardıń psixikasınıń rawajlanıwına, onıń jeke basınıń qáliplesiwine qalay tásir etetuǵının analizlewge baǵdarlaydı.
Balanıń psixikasınıń rawajlanıwın úyreniwde dialektikalıq usıldı qollanıw-determinizm (sebepli shártlerdi hám barlıq qublıslardı ilimiy túsiniw) princip menen anaw yamasa mınaw ózgerislerdiń bolıw sebepleri, sırtqı hám ishki tártip faktorlarınıń belgili tásiri nátiyjesinde psixikalıq rawajlanıwdıń barlıq tárepleriniń óz-ara baylanısı nátiyjesinde Tálap etiledi hám iske asırıladı.